Hoe Erwin Olaf naar Leidens Ontzet keek en een groot fotokunstwerk met Leidenaren maakte

Het is een kunstwerk waar je naar kan blijven kijken: Liberty – Pest en Honger tijdens Leidens beleg. Het is hoe de recent overleden fotograaf Erwin Olaf een nieuw, maar ook historisch kunstwerk maakte over Leidens Ontzet. Het werk hangt sinds 2011 in museum De Lakenhal in Leiden. Het is een kunstwerk met veel details en spannende elementen, zeggen twee conservatoren van het museum.

Het kunstwerk ontstond in opdracht van het museum, samen met de Universiteit Leiden. In 2011 besloten de twee instanties, ter ere van het 125-jarig bestaan van de 3 October Vereeniging, een mooi foto-kunstwerk te laten maken over Leidens Ontzet.
En wie anders vraag je dan om dat te maken dan fotograaf Erwin Olaf. “Ik kende hem al langere tijd, ik heb in 1988 een tentoonstelling met hem gemaakt”, vertelt Nicole Roepers, conservator actuele kunst bij Museum De Lakenhal. “We wisten hoe druk hij het had, maar we hebben de stoute schoenen aangetrokken en hem gebeld. Hij zat toen in een fase dat hij minder tijd aan commerciële opdrachten wilde besteden en meer aan kunst, dus hij vond het heel interessant.”

Eerste kunstwerk in 125 jaar
“We hebben veel stukken over Leidens Ontzet uit de negentiende eeuw, maar ook uit de zeventiende eeuw”, legt de conservator uit. “We dachten: het is mooi om daar letterlijk een hedendaagse variant tegenover te stellen.” Conservator geschiedenis Jori Zijlmans was degene die hem rondleidde en de andere historiestukken liet zien. “Er was al 125 jaar geen kunstwerk gemaakt over Leidens Ontzet. Dus dat wilden we laten doen, met een knipoog. Dat kon Erwin Olaf als geen ander.”

Nieuwe historische feiten
“Het is een theatraal en dramatisch stuk over 3 oktober, met allerlei eigentijdse elementen”, vertelt Zijlmans. Zo loopt iemand op slippers en heeft een van de figuranten een iPod om. “Dat is waanzinnig knap. Het verhaal van het Leidens Ontzet werd opnieuw toegankelijk gemaakt door dit nieuwe, historische stuk.”

In het kunstwerk uit 2011 zijn vooral ook de nieuwe historische inzichten verwerkt. ‘Het is gemaakt met de visie op de geschiedenis die we deze tijd hebben.’ Zo was burgemeester Van der Werf volgens de overlevering altijd de grote held, zo werd hij ook afgebeeld op kunstwerken. Hij zou vanwege de hongersnood die heerste tijdens het beleg zijn arm hebben aangeboden. Een mythe”, zegt Roepers.

In het werk van Olaf is werd deze ‘held’ op het tweede plan gezet, omdat andere helden – bevelhebber Jan van de Does, zijn neef Jacob van der Does en stadssecretaris Jan van Hout – vaak onderbelicht bleven. Links in het midden staan dus de ‘echte hoofdrolspelers’ van die tijd geportretteerd. “Je ziet burgemeester Van der Werf wel staan, maar niet als grote leider. Hij staat er vertwijfeld bij.”

Veel doden door pest in plaats van honger
Ook het nieuwe inzicht dat veel mensen omkwamen door de pest, en niet alleen door de honger zoals eerder werd gedacht, is een element dat veel terugkomt in het kunstwerk. Zo zijn er twee pestdokters te zien die een jongen wegvoeren. Op de voorgrond zie je mensen liggen die zijn omgekomen door deze ziekte. Tijdens het beleg in 1574 kwamen ruim zesduizend mensen om het leven. Dat was in dat jaar bijna de helft van de Leidse bevolking. Het grootste deel van de doden kwam op het conto van de pest.

In totaal kwamen 23 Leidenaren op het kunstwerk te staan. “Je kijkt dus naar stadsgenoten die daar hebben geposeerd”, vertelt de conservator. Drie dagen lang zijn er foto’s gemaakt. Het kunstwerk is dan ook in drie delen gemaakt: zo werd eerst het rechterdeel gemaakt, daarna het midden en als laatst het linker gedeelte.

‘Figurant komt jaarlijks langs’
Ieder jaar is het museum op 3 oktober gratis geopend tussen 10.00 en 13.00 uur en komen Leidenaren een kijkje nemen bij het schilderij van 2,24 meter hoog en 2,89 meter breed. Ook de conservatoren zijn aanwezig om erover te vertellen. “En wat bijzonder is: één van de figuranten komt jaarlijks langs met haar familieleden om een selfie te maken”, vertelt Roepers. “Het gaat om het kleine meisje links in het kunstwerk. Ze was toen een jaar of twee à drie.” Grappig is ook dat veel mensen denken dat het een schilderij is in plaats van een foto-kunstwerk. “Je denkt niet direct dat het een modern kunstwerk is, ook omdat het in een zaal tussen historische stukken te zien”, zegt Zijlmans. “Dat heeft Olaf heel respectvol gedaan.”

Modern tasje en figurant met downsyndroom
Wat het werk verder zo bijzonder maakt? Dat je altijd wat nieuws ziet en dat er over ieder element iets te vertellen is, vindt conservator Roepers. “Ook heeft Olaf er grapjes mee uitgehaald. Hij heeft er hedendaagse dingen in verwerkt. Zo heeft iemand een iPod opgespeld, heeft Magdalena Moons (rechts naast de Spaanse legeraanvoerder) een tasje van een modern merk vast én heeft iemand teenslippers aan.”

Ook is de recent overleden fotograaf in 2011 met de tijd meegegaan. “Hij wilde een aantal figuren in het kunstwerk die officieel niet in het verhaal zaten”, weet de conservator. Zo is er een klein mens te zien vooraan. Hij wilde daarnaast graag iemand met een downsyndroom in het kunstwerk.

Zwarte man
Conservator Zijlmans noemt de zwarte man in het kunstwerk een ‘heel sterk element’. Rond de tijd van het Leidens Beleg waren er nauwelijks zwarte mensen, stelt de conservator. “Maar Olaf heeft dat belangrijk gevonden. Hij was iemand die stond voor emancipatie en voor minderheden.” In 2011 was Olaf daarmee al ‘zijn tijd vooruit’, zegt Zijlmans. “Nu wordt dat veel meer besproken, toen minder. Hij heeft dat al gedaan, terwijl je je af kan vragen of dat historisch wel juist is. Nu doet huidskleur er niet meer toe. Daarin was Olaf een pionier.”

Toen Roepers hoorde van het overlijden van de bekende fotograaf, schrok ze wel even. “Ik kende hem lang en had altijd wel contact met hem. Ik was erg van slag door zijn overlijden.” Ze had de fotograaf nog uitgenodigd voor een lezing over Liberty – pest en honger tijdens Leidens beleg, onderdeel van de reeks College op Zondag, waar het museum gisteren mee begon. Maandelijks wordt er een lezing gegeven over een onderwerp en deze zondag stond het fotokunstwerk van Olaf op het programma. “Dat stond al lang voor zijn overlijden ingepland in het kader van 3 oktober. Ik vroeg hem erbij te zijn, maar hij was te ziek.”

‘Waanzinnige kundige en aardige man’
Ook Zijlmans noemt het overlijden van Olaf ‘een groot verlies’. De conservator moest ook gelijk denken aan het kunstwerk en de totstandkoming daarvan. “Het was een bijzondere ervaring dat hij zo gretig was naar alle info die ik hem kon vertellen. Hij is twee keer teruggekomen om over de afdeling over het Leidens Ontzet te lopen.”
“Hij vroeg zich af: wat inspireert mij hier?”, vervolgt Zijlmans. “Dat is heerlijk voor een conservator, om te zien hoe een kunstenaar dat in zich opneemt. Het was een waanzinnig kundige en aardige man.”

Mooiste stukje
Terug naar het kunstwerk. Wat vindt de conservator het mooiste gedeelte? “Dat is een lastige vraag zeg”, lacht ze, om na een tijdje nadenken de lichtinval in de Pieterskerk te noemen. “Dat was in die drie dagen natuurlijk steeds anders. Dat heeft hij mooi kunnen pakken, dat zie je bij het tweede raam van rechts.” Ook de iconische scène van de twee pestdokters, vindt Roepers een mooi stuk. “Die jongen was van zichzelf heel bleek, dat heeft mooi uitgepakt.” Daarnaast vindt ze de blik van de zwarte man in het midden ‘een spannend stuk’. “Hij is de enige die je direct aankijkt met zo’n blik van: hallo, waar kijken jullie naar?”

Verleiden Spaanse bevelhebber geen fabeltje
Zijlmans noemt de scène van Magdalena Moons en de Spaanse bevelhebber Valdés als mooiste stukje in het werk. “Ik heb een zwak voor dat verhaal. Het is een romantisch verhaal, waarvan vroeger werd gedacht dat het te mooi was om waar te zijn.” Moons zou volgens de overlevering de Spaanse bevelhebber weten te verleiden en te weerhouden van het aanvallen van Leiden. Als tegenprestatie zou ze met de Spanjaard trouwen. “Lang werd ontkend dat Moons zo’n rol had kunnen spelen. Door onderzoek weten we nu dat ze later daadwerkelijk zijn getrouwd. Dus het was geen fabeltje of verzonnen verhaal.” Bijzonder daarbij is dat Moons in het kunstwerk een hondje vasthoudt, het symbool van trouw.

Cultuur Leiden