Uniek heiligenbeeldje bij archeologische vondsten Garenmarkt

De archeologische opgraving aan de Garenmarkt is vorige week afgerond. Bij die opgravingen zijn verschillende bijzondere vondsten gedaan. Een terracotta beeldje trok in het bijzonder de aandacht van de bezoekers die tijdens de open middag op vrijdag 16 juni een kijkje kwamen nemen bij de archeologen. Voor Erfgoed Leiden en omstreken een goede reden om het beeldje nu al nader te onderzoeken en de herkomst en betekenis te bepalen.

Het beeldje lag in één van de aangetroffen beerputten uit de 15de en 16de eeuw. Hoewel het hoofd afgebroken is, is dankzij aanwezige attributen wel bekend dat het hier gaat om de beschermheilige Sint Rochus die bescherming bood tegen besmettelijke ziekten van de mens en vee in het algemeen en in het bijzonder tegen de pest. Deze ziekte kwam in die tijd ook in Leiden regelmatig voor.

Naast de beschermheilige staat een hond met brood in zijn bek. Sint Rochus draagt een pelgrimsstaf met knapzak of kalebas met een vrouwenhoofd. Op grond van deze attributen en omdat de heilige staat afgebeeld met ontbloot bovenbeen, waarop hij zijn zweren toont, kon worden vastgesteld dat het om Sint Rochus gaat. Voor zover bekend is er niet eerder een Sint Rochus opgegraven in Nederland.

De opkomst en populariteit van de verering van Sint Rochus hangt samen met de pestepidemieën die in de middeleeuwen Europa teisterden en waaraan vele mensen stierven. In Holland woedde de pest vooral in de 15e en 16e eeuw. Ook Leiden bleef hierbij niet buiten schot. Vanaf het midden van de 15e eeuw tot aan het eind van de 16e eeuw werd Leiden ongeveer één keer in de tien jaar door de pest getroffen.

De pest in leiden, tekening uit 1794 naar een schilderij van Th. van der Schuer uit 1682.

Het beeldje van Sint Rochus is gemaakt van bruinrode terracotta. Heiligenbeeldjes werden gemaakt van pijpaarde of terracotta. Pijpaarde is de kleisoort die bekend is van de tabakspijpjes die vanaf het begin van de 17e eeuw worden gemaakt. Deze kleisoort werd echter al in de Middeleeuwen gebruikt en dan met name voor het vervaardigen van heiligenbeeldjes en reliëfs met religieuze voorstellingen. Deze witte kleisoort komt hier niet van nature voor en is vermoedelijk afkomstig uit de omgeving van Keulen en Engeland.

Er werd echter niet alleen gebruik gemaakt van pijpaarde. Een deel van de beelden werd gemaakt van terracotta. Dit is een mengsel van pijpaarde met goedkopere lokale klei. Deze terracotta beeldjes werden vaak gedompeld in een wit kleipapje, een zogenaamde engobe, zodat het makkelijker was het beeldje te beschilderen.

Productie in Leiden
Om de heiligenbeeldjes te maken werd de klei in een mal gedrukt. De beeldjes die zo ontstonden werden gebakken. De mallen werden meerdere keren gebruikt. Dat dergelijke beeldjes in de stad werden vervaardigd, bewijst de vondst in de jaren tachtig van mallen en beeldjes op de Oude Varkenmarkt. Vermoedelijk was daar in de 15e eeuw een zogenaamde Heiligenbacker aan het werk. Of ook het beeld van Sint Rochus in Leiden is vervaardigd, is niet bekend.

Opgraving op de Garenmarkt
Archeologen van het ADC ArcheoProjecten hebben afgelopen vijf weken de ondergrond van de Garenmarkt onderzocht, omdat daar een ondergrondse parkeergarage wordt gebouwd. Onder de voormalige parkeerplaats werden niet alleen de funderingen aangetroffen van de textielfabriek Lepoole, die hier tot in de jaren zestig van de 20e eeuw stond. Ook werden resten van muren gevonden van huizen uit de 15e en 16e eeuw met beerputten op het achterterrein en resten van kuilen uit de Romeinse tijd. Het beeldje werd in één van de beerputten gevonden. Alle vondsten worden door ADC ArcheoProjecten onderzocht en liggen nu in Amersfoort in depot.

Cultuur Leiden