Nieuwsuur: 'Universiteiten hebben registratie bijbanen hoogleraren niet op orde'

Televisieprogramma Nieuwsuur heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de registratie van bijbanen van hoogleraren door universiteiten. Bij de Erasmus Universiteit in Rotterdam, de Universiteit Leiden en de Rijksuniversiteit Groningen troffen de onderzoekers veel fouten aan. Ook bleken sommige hoogleraren met bijbanen onterecht niet in het register te staan. Inmiddels is het register in Leiden volgens een woordvoerder van de universiteit wel op orde.

Universiteiten hebben slecht zicht op de bijbanen van duizenden topwetenschappers. De verplichte registratie ervan is een chaos. Sommige instellingen hebben, tegen de afspraken in, überhaupt geen register. Nieuwsuur kreeg voor het eerst inzage in de interne registers van veertien universiteiten en zeven academische medische centra. Tal van verklaringen worden aangevoerd voor het niet op orde hebben van de registers. Denk aan ict-systemen die haperen, administratieve fouten en onoplettendheid. Hoogleraren geven op hun beurt bijbanen lang niet altijd op, vragen niet de vereiste toestemming of klussen commercieel bij op een manier die op gespannen voet staat met hun wetenschappelijke onafhankelijkheid.

In Nederland werken bijna 7000 hoogleraren. In de aangeleverde registers staan slechts 4200 hoogleraren met hun bijbanen vermeld. Een steekproef onder hoogleraren die niet in de registers worden genoemd, wijst uit dat informatie van honderden hoogleraren mist. Informatie die wel in de registers te vinden is, blijkt bij controle vaak verouderd, incompleet of foutief.

De bevindingen staan in contrast met informatie die toenmalig minister Ingrid van Engelshoven in 2021 aan de Tweede Kamer stuurde. In reactie op vragen van de SP meldde zij toen dat 97 procent van de hoogleraren bijbanen online heeft opgegeven. Maar ook dat is niet juist. Navraag leert dat bij de meeste universiteiten vermoedelijk niet is gecontroleerd in hoeverre die opgegeven informatie ook daadwerkelijk klopt.

Bijbanen horen erbij
Dat hoogleraren bijbanen hebben is niet vreemd en wordt ook aangemoedigd. Van hoogleraren wordt namelijk gevraagd hun kennis toe te passen in de samenleving. Maar het moet wel transparant zijn welke belangen hoogleraren hebben naast hun wetenschappelijke werk. Bovendien moet de universiteit er toestemming voor geven. Zo worden kwaliteit en onafhankelijkheid van de wetenschap bewaakt en wordt voorkomen dat de nevenfuncties van hoogleraren botsen met het belang van de wetenschap. Denk bijvoorbeeld aan de beïnvloeding van onderzoeksvragen of conclusies door bedrijven of lobbyorganisaties.

“Spelers die belang hebben bij de kennis die je produceert, willen graag zaken met je doen”, zegt Arco Timmermans, hoogleraar public affairs tegen Nieuwsuur. “Bij een eigen bv of commissariaat op het terrein waar je wetenschapper bent, ontstaat het risico van belangenverstrengeling en dat kan vanuit de wetenschap de integriteit aantasten. Dat is niet waarom we universiteiten hebben met wetenschappers die onderwijs geven en kennis produceren.”

“Vertrouwen in de wetenschap en transparantie hebben alles met elkaar te maken”, vult Lex Bouter aan. Hij is hoogleraar wetenschappelijke integriteit aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. “Zonder transparantie is vertrouwen lastig. Dit is niet acceptabel, het moet beter.”

D66-onderwijsminister Robbert Dijkgraaf noemt de bevindingen van de onderzoekers in een reactie ‘verontrustend’. “De wetenschap kan zich niet verbinden met de maatschappij als ze niet tegelijk honderd procent transparant is. Ik ga met de universiteiten in gesprek, want ik hoor graag wat er gedaan gaat worden.”

Universiteitsvereniging UNL hielp Nieuwsuur bij het verzamelen van de registers van andere universiteiten. De vereniging is geschrokken van de bevindingen. “Dit kan niet. Hier moeten we wat aan doen”, zegt voorzitter Pieter Duisenberg. “Transparantie is de hoeksteen. Dus als je je expertise inzet, moet iedereen af kunnen wegen of je afhankelijk bent.” De universiteiten verenigd in UNL zeggen aan de slag te gaan om de registratie van nevenfuncties van hoogleraren op orde te brengen.

Leiden Onderwijs Science