Autobiografie van de baronesse die 'Het Kasteeltje' ontwierp

Leiden, 26 mei 2024 om 13:03 uur door Cor Klein

Hoewel de naam Margarethe baronesse van Uexküll Güldenband weinigen bekend in de oren zal klinken, kent vrijwel iedereen in Leiden ‘Het Kasteeltje’, het karakteristieke pand aan het einde van de Jan van Goyenkade, dat in 1911 door Van Uexküll werd ontworpen. Vandaag, zondag 26 mei, verschijnt de autobiografie van Van Uexküll, een vrouw die niet alleen wetenschapper was maar ook een sociaal geëngageerd persoon die zich inzette voor humanitaire doelen en de verbetering van vrouwenrechten.

In het programma Sleutelstad Cultuur vertelt de kleindochter van Van Uexküll, Marja Herfst, over het bijzondere leven van haar oma. Herfst is opgegroeid op Het Kasteeltje en woont er nog steeds. Zij herinnert zich de baronesse heel goed. “Het was een echte oma, maar ze kon ook heel streng zijn, zeker wanneer wij als kinderen in de tuin rond het huis door de bloemenperken struinden. Dan was ze echt woedend.”

Levensverhaal
Veel van wat Van Uexküll heeft meegemaakt, zoals haar reizen en expedities heeft ze gedetailleerd beschreven. “Mijn moeder had al veel van die verhalen, met name betreffende de jeugdjaren van mijn oma, bijeengebracht. Ik heb getracht de documentatie van de latere periode, waaronder artikelen in kranten, te rubriceren om zo in deze publicatie haar levensverhaal chronologisch te kunnen weergeven. Het zijn de verhalen van mijn oma zelf, daarom noem ik het ook een autobiografie.”

Margarethe baronesse van Uexküll Güldenband (1873-1970) werd geboren in Kowno, Litouwen als jongste van acht kinderen. Haar vader was opgeleid tot ingenieur aan de cadettenschool in Sint Petersburg. Hij diende onder verschillende tsaren, maar voornamelijk onder tsaar Nicolaas II. Hij had de taak verdedigingswerken te bouwen in steden gelegen in de Oostzeeprovincies Letland en Litouwen.

Omdat er in Riga geen fatsoenlijke opleiding voor meisjes was, en haar beide ouders gestorven waren, besloot ze op zeventienjarige leeftijd zich aan te melden voor het gymnasium in Bern, Zwitserland. Na haar diplomering schreef ze zich als derde vrouwelijke studente in aan de Polytechnische Hogeschool in Zürich, waar ze haar doctoraal in de biologie behaalde. Met een werkplek op zak bij professor Treub, directeur van ‘s-Lands Plantentuin in Buitenzorg, Indië, vertrok ze op een avontuurlijke bootreis van enkele weken.

In Buitenzorg genoot ze van expedities naar vulkanen, meren en oerbossen. Haar toekomstige echtgenoot, Anton Nieuwenhuis, ontdekkingsreiziger op Borneo, ontmoette ze daar. Na de benoeming van Nieuwenhuis tot hoogleraar in de etnologie aan de Leidse universiteit, vestigden zij zich in Leiden. Om haar wetenschappelijke werk voort te kunnen zetten kochten ze een eilandje aan het einde van de Jan van Goyenkade, waar hun huis ‘Ons Eiland’, beter bekend als ‘Het Kasteeltje’, gebouwd werd. Hoewel Van Uexküll geen architectenopleiding had genoten, heeft zij het pand zelf ontworpen.

Vrouwenbeweging
Naast de opvoeding van hun vier kinderen, zette zij zich in voor de vrouwenbeweging met onder andere Aletta Jacobs en was ze medeoprichter van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht.
Midden in de Eerste Wereldoorlog startte Van Uexküll ‘De Nederlandsche Centrale voor kinderen uit oorlogvoerende landen’ met als doel ondervoede kinderen uit oorlogvoerende landen naar Nederland te halen om aan te sterken. Het vakantiekolonie-project, gedragen door vrijwilligers, slaagde erin ongeveer zestigduizend kinderen in bijna tien jaar tijd te helpen.

Geïnteresseerden in de door Ginkgo uitgegeven biografie waren zondag tussen 10.00 en 15.00 uur welkom op Het Kasteeltje, Jan van Goyenkade 44. Daar zal doorlopend een tv-interview uit 1963 van de toen negentigjarige Van Uexküll worden vertoond, alsmede een video over het nieuwe boek.