Deel dit bericht!  

Extreme therapieën in de psychiatrie balanceren tussen hoop en hype

Het gratis toegankelijke en maandelijks terugkerende Science Café in Scheltema was dinsdagavond druk bezocht. Nu is dat vaker zo, maar mogelijk dat het onderwerp meer mensen dan gemiddeld aanwezig naar de theaterzaal had gelokt: Hoop en Hype in de Psychiatrie: Extreme therapieën, toen en nu, door prof.dr. Willem van der Does. Het is hier al vaker vastgesteld: een boeiend spreker is het halve werk. Van der Does heeft die kwaliteit. Een prettige combinatie van aangenaam verteltempo, kwinkslagen en boeiende inhoud lieten de vijf kwartier durende inleiding omvliegen.

Columns
We waren wel testpersonen, zo maakte Van der Does direct aan het begin duidelijk. Er staat een nieuw boek in de steigers, gebaseerd op een idee naar aanleiding van zijn columns voor KIJKmagazine. Die gaan over “vreemde wetenschappers (…) en ik had er makkelijk drie of vier jaar mee kunnen doorgaan” (in plaats van het ene afgesproken jaar, JvdS). Dat kan dus wel in een boek en de aanwezigen kregen dus een soort eerste proeve, alhoewel er nog letter op papier staat “maar uw vragen geven mogelijk nieuwe richtingen aan”.

Rariteitenkabinet
Wie zich had verheugd op een avondje excentrieke geleerden met dwaze experimenten kwam maar deels aan zijn trekken. De mensen die de revue passeerden, hielden er, in onze huidige ogen, inderdaad bijzondere ideeën op na. Maar tegelijk bleken ze ook hun sporen te hebben nagelaten in de moderne wetenschap. Juist dát is ook één van de drijfveren voor Van der Does “de implicaties voor het heden, en dus ook voor de huidige studenten belangrijk”.

Mesmer
De rest van de avond is dat ook wel aangetoond. Natuurlijk, je kunt je enorm vermaken met Mesmers idee over het bestaan van dierlijk magnetisme en de invloed op de mens. Bijzonder, maar in die tijd – 1750 – werden elektriciteit en magnetisme ontdekt en bijzondere krachten toegedicht. Mesmer legde magneten op mensen, zag hen tot achtereenvolgende crises komen die uitmondden in een ultieme crisis, waarna vaak de klachten waren verdwenen. Maar Mesmer nam nóg iets waar; dat de crises ook al startten vóórdat hij de magneten had geplaatst. Dat was dat dierlijk magnetisme dat ieder levend wezen zou bezitten.

Dierlijk magnetisme
Interessant is dat Mesmer hordes patiënten aantrok. Voor rijken was er wat haast valt te beschrijven als een groepssessie in een boudoir en voor armeren was er de groepssessie door middel van touwen aan een boom op het gazon. Belangrijk is dat hij een trend en een hype tot stand bracht. Van der Does: “Een nieuwe behandeling en het geloof daarin, mét een goede pers, kan enorme effecten hebben. Dat werkt nog steeds zo. Een (nieuwe) pil is in het begin beter dan later, als gewenning optreedt”. Met Mesmer loopt het minder goed af. Een commissie onderzoekt zijn methode – het eerste systematische experiment in de psychologie – en kan geen aanwijzingen vinden voor een verklaring. Maar stelt tevens vast dat meer onderzoek nodig is naar andere factoren die mogelijk wél verklaren.

Placebo
Voorbeelden als dit maken duidelijk hoe krachtig een placebo-effect van een sterke pers, van vol overtuiging erover praten, is. EMDR is tegenwoordig een geaccepteerde techniek in het standaardrepertoire van behandelaren. De ontwikkeling daar naartoe is interessant. In eerste instantie waren de genezende claims namelijk enorm groot. In één sessie zouden complexe trauma’s kunnen worden genezen. In de loop der tijd worden dat ‘meer sessies nodig’ en de erkenning dat er ook té grote trauma’s bestaan. Dergelijke ontwikkelingen markeren meteen ook de moeilijkheid om ‘dubbel blind’ onderzoek te doen aan behandelingen waarover veel wordt gesproken: in de controlegroep kunnen invloeden van buitenaf niet worden uitgesloten. EMDR wordt overigens alweer opgevolgd “omdat sommigen de behandeling te langzaam vinden”. De nieuwkomer heet Rapid Resolution Therapy en trekt steeds meer aandacht, met als gevolg…..

Lobotomie
Zoals gezegd, dreigt bij de term ‘extreme therapieën’ het beeld van een freak show. Niet geheel onterecht, want in onze moderne ogen en met onze uitgebreidere kennis bevatten ze ook vreemde aannames, maar desalniettemin is er op deze experimenten wel degelijk voortgebouwd. Moniz bijvoorbeeld was een gevierd politicus en ook neuroloog. Maar hij werd een aantal dingen nét niet: net niet premier en daarna greep hij twee keer nét naast een Nobelprijs. Moniz staat aan de wieg van de angiografie, het zichtbaar maken van aders op röntgenfoto’s. En hij ontwikkelde een eerste versie van de lobotomie. Dat lobotomie-stokje is overgenomen door de Amerikaan Freeman die met een ijspriem(!) de oogkas doorboorde – één van de zwakkere plekken in de schedel – en, letterlijk, wat rond porde in de hersenen. We hebben het dan over de perioden rond 1940 en over duizenden patiënten die Freeman zelf behandelde en tienduizenden door artsen ‘uit zijn school’ (hij trok daarvoor met een kampeerauto het land door). Die behandeling was indertijd mainstream, de gewoonste zaak van de wereld als je het beste van het beste zocht. Er werden ook duidelijk effecten beschreven, vertelt Van der Does “maar ook enorme bijwerkingen. Sommige mensen gingen dood…”. Gelach in de zaal uiteraard, “… maar er was ook sprake van een enorme emotionele vlakheid bij de behandelde patiënten”.

Aanpassing
Die onverklaarbaarheid van de effecten – de causaliteit – en de reacties daarop is ook heden ten dage terug te vinden. Neurofeedback en biofeedback hebben er ook trekken van, doordat zij de patiënten stimuleren ongestuurd hersengolven of hartslag te beïnvloeden op basis van kijken naar eigen hersen- of hartmonitorbeelden. Hóe en waarom juist die hersengolven blijft onduidelijk. Sterker, Van der Does wijst op nóg een effect. Dat waarin onderzoekers procedures aanpasten omdat men ervan is overtuigd op de goede weg te zitten “de alfa-, gamma- of thètagolven; één van die moest het zijn”. Ook hier weer de invloed van overtuiging en massaliteit. Het is een belangrijke les uit het verleden: wees beducht voor menselijke effecten als imaginatie en groeps- of hypegedrag.

Leerzaam
Na zoiets ben je snel geneigd dan maar alles te relativeren. Dat is echter niet waarvoor Van der Does pleitte. Sowieso zijn er tegenwoordig meer dan ooit veiligheidsroutines in onderzoek ingebouwd die dit soort van bias, fouten moeten tegengaan. Maar we mogen evenmin vergeten dat de mensen die hij vanavond portretteerde ook belangrijke fundamenten hebben gelegd. “Het is een balanceer-act. Maar wees niet té voorzichtig.” Electroshocks zijn ontwikkeld omdat men dacht dat epilepsie en schizofrenie niet samen konden optreden. Epileptische insulten (opwekken) zou dus moeten helpen tegen schizofrenie. Inmiddels is meer bekend: die theorie klopt niet. Maar de behandeling bleek wél effectief (bij ernstige depressie overigens).

Social media
Het gezegde zet je wel aan het denken. Want als de invloed van ‘hypes’, van massaal geloof in iets onbewezen zó groot kan zijn, dan is dat relevant in onze huidige samenleving waarin internet en social media mogelijkheden bieden voor razendsnelle verspreiding. Daarover moet Van der Does, na afloop met hem sprekend, nadenken “Internet is natuurlijk de grote versterker inderdaad, zowel van goede als kwalijke ontwikkelingen. Als je naar de anti-vaxers kijkt…. tja”. Op die manier naar het rariteitenkabinet kijkend, is het plots heel actueel.

YouTube
Voor geïnteresseerden: Van der Does verwees een aantal keer naar de moderne media. YouTube blijkt een aantal filmpjes te herbergen van bijvoorbeeld de ijspriem-methode (inderdaad enigszins maagbelastend zoals Van der Does waarschuwde, JvdS), van patiënten die die ondergingen, maar ook van Timothy Leary, die als één van de eersten experimenteerde met drugs ter bestrijding van PTSS en depressie. Ook dat is zo’n frappante ontwikkeling. Op een gegeven moment verdwijnt de hele aanpak in het verdomhoekje van ‘drugsgebruik’ en War on Drugs om daar nu weer langzaam uit tevoorschijn te komen. Mogelijk dat die trips naar hallucinogene werelden “mensen ‘uit de groef’ (gepieker, JvdS) kunnen laten komen”. En een boektitel: Great and Desperate Cures: The Rise and Decline of Psychosurgery and Other Radical Treatments for Mental Illness