Uit Oekraïne gevluchte professor geeft nu online-les vanuit Leiden

“We krijgen geregeld slecht nieuws. Zo zijn sommige van mijn studenten omgekomen. Als ik dat hoor, dan voel ik veel pijn. Het is niet alleen erg voor ons professoren, maar ook voor de studenten. Het zijn hun vrienden. Het is moeilijk om met al het leed om te gaan, maar het geeft ons ook kracht om te winnen van Rusland en om ons land Oekraïne te verdedigen, want anders zijn al die doden voor niks geweest.”

Sleutelstad sprak professor Viktoriia Ryhovanova over de oorlog tussen Oekraïne en Rusland, haar vlucht uit Oekraïne, over de Russische bezetting van delen van Oekraïne en de taalstrijd. “De Russische aanval in februari kwam als een enorme schok. Niemand wilde geloven dat deze aanval daadwerkelijk plaatsvond. Het is onbegrijpelijk en moeilijk te accepteren dat in de 21e eeuw een Europees land een ander Europees land aanvalt. Er is door Oekraïne zoveel tijd en energie gestoken om deze aanval te vermijden, maar achteraf gezien misschien niet zoveel als nodig was. Een mogelijke aanval werd overal besproken, maar desondanks waren we er niet helemaal klaar voor.”

Hoe ben je in Nederland terecht gekomen?
“In 2014 moest ik met mijn gezin uit Donetsk naar Kiev vluchten toen de Russen met militair geweld het oosten van Oekraïne binnenvielen. Mijn dochter was toen twee jaar en mijn zoon twaalf jaar. Ik heb toen mijn ouderlijk huis en mijn moeder moeten achterlaten. Ook die aanval kwam net als die in februari als een schok. Ik wil een veilig leven voor mij en mijn kinderen. Na de bombardementen op Kiev heb ik de trein van Oekraïne naar Warschau, Polen, genomen samen met mijn dochter.”

“De meeste Oekraïners vluchten naar Polen of Duitsland want die landen liggen dichtbij Oekraïne. Het initiatief om naar Nederland te komen kwam van een taalonderzoeker aan de Leidse universiteit en kwam tot stand via Facebook. Ze bood mij onderdak hier in Leiden en is nu mijn vriendin. Ze heeft heel veel voor mij en mijn dochter gedaan. Via Facebook en Telegram blijf ik het laatste nieuws uit Oekraïne volgen.”

Je moeder, man en zoon zijn nog steeds in Oekraïne?
“Mijn moeder leeft nog steeds in het door Rusland bezette deel van Oekraïne. Ze zit daar feitelijk opgesloten. Het is nu onmogelijk om vanuit bezet gebied naar Oekraïne te reizen. Alle checkpoints zijn gesloten. De media daar is alleen in het Russisch. Het is propaganda. De oudere generatie is niet zo van de technologie. Ze kunnen moeilijk hun informatie uit andere bronnen krijgen. Informatie uit Oekraïne kan vanwege de veiligheid beter niet worden gedeeld met vrienden en buren.”

“Mijn man maakt deel uit van de territoriale verdediging. Daar kan iedereen lid van worden die de staat Oekraïne wil verdedigen. Mijn zoon is student. Hij doet zijn best. Het is zijn plicht om een briljant student te zijn zodat hij later zijn kennis kan gebruiken in dienst van zijn land. Natuurlijk heb ik angst. Het is soms erg moeilijk om met die angst om te gaan, maar het is mijn taak om te zorgen voor een veilig leven voor mezelf en mijn dochter. Iedereen moet zijn plicht doen. Ik probeer er niet te emotioneel over te zijn.”

Hoe gaat het met je dochter?
“Rationeel zoek ik naar de beste oplossing op elk moment in ons leven. We hebben geluk dat we de familie ontmoet hebben waar we nu verblijven. Mijn dochter voelt zich hier inmiddels thuis. Ze is al weer begonnen met school. Dat is geweldig. Voorheen was ze erg emotioneel en wilde ze weer naar huis. Ze mistte haar vriendinnen, haar speelgoed en haar school. Nu kan ze weer glimlachen. Ze stelt nu andere vragen en heeft andere emoties. Nu vraagt ze hoe lang we hier kunnen blijven.”

“School en samen zijn met andere kinderen is erg belangrijk voor een kind, ook al kunnen de kinderen de taal niet spreken. Mijn dochter gaat ook naar een internationale klas samen met andere Oekraïense kinderen. Ze hebben daar een Oekraïense begeleider die de kinderen helpen met de taalbarrière en met het schoolsysteem. Kinderen hebben niet veel woorden nodig om samen te spelen en met elkaar om te gaan. Ze leert op school nu de Nederlandse taal en ik leer de taal weer van haar.”

Hoe verloopt het contact met je studenten?
“Er was na het uitbreken van de oorlog een onderbreking van de lessen van twee weken. Daarna zijn we digitaal lessen gaan organiseren. In de eerste sessie waren maar drie studenten aanwezig. Het waren toen ook nog geen echte lessen, omdat we vooral informatie uitwisselden over studenten. Nu hebben we een schema zoals we op de universiteit hadden en zijn veel studenten weer aanwezig. We krijgen ook steeds meer tijd voor onderwijszaken.”

“We kunnen het nu hebben over de onderzoeken die studenten moeten verrichten of artikelen die ze moeten lezen. In het begin had ik erg mijn twijfels over het nut van deze bijeenkomsten. Ik heb mijn mening bijgesteld. Zelfs studenten zeggen dat de bijeenkomsten hen helpen. Je bent ergens bij betrokken en maakt onderdeel uit van een groep. Ook blijft het verkrijgen van een diploma voor de toekomst zeer belangrijk.”

“De mannelijke studenten die online komen dragen vaak een uniform. Ze dienen in het leger. Toch proberen ze met ons samen te zijn. Ze geven daarbij goed aan welke taken ze wel of niet goed kunnen verrichten. Hun plichtsgevoel ten aanzien van de lessen helpt ze om hun leven op de rails te houden. Veel vrouwelijke studenten zijn verspreid geraakt over de wereld en komen ook online, of ze nu in de Verenigde Staten zijn of in een Europees land.”

Welke rol speelt taal in het conflict?
“We proberen in Oekraïne nu luid te zeggen: We willen anders zijn dan Rusland, niet alleen op papier, maar ook in de realiteit. Taal betekent heel veel. Het is niet slechts een stuk gereedschap om te communiceren, maar het kan zelfs een argument zijn om een ander land binnen te vallen. Mijn moedertaal is Russisch. Ik heb Oekraïens geleerd op school en gebruik het op de universiteit. De taal vormt echt geen barrière om elkaar te verstaan.”

“Rusland is in 2014 Oekraïne binnengevallen met als excuus dat de Russisch sprekenden verdedigd moesten worden. Die Russisch sprekenden waren helemaal niet in gevaar. De Russische inval betekent oorlog en dood. De inval laat ook zien dat heel Europa in gevaar is omdat op veel plekken Russisch sprekenden leven, zoals in de Baltische staten en Moldavië. Oekraïne heeft nu de kans om de hele wereld te laten weten dat het land niet alleen qua taal verschilt van Rusland, maar ook qua normen en waarden.”

“Er wordt door de Russen nepnieuws verspreid over agressieve Oekraïners die de Russische taal willen verbieden. Een week geleden hoorde ik van een kennis over haar familieleden die gevlucht waren naar het niet bezette deel van de Oekraïne. De Russische propaganda zei dat daar nazi’s woonden. Haar familieleden waren bang omdat ze alleen Russisch spraken. Ze belden verbaasd op om te zeggen dat ze gewoon Russisch konden spreken en dat niemand hen iets kwalijk nam.”

Heeft het Westen voldoende oog gehad voor een zelfstandig Oekraïne?
“De Russische taal en de Oekraïense taal kennen veel overeenkomsten. De Oekraïners verstaan Russisch. Russen verstaan Oekraïners niet. Ik denk dat veel Russen het Oekraïens niet verstaan vanwege een innerlijke weerstand om de taal te begrijpen. In de jaren dertig van de vorige eeuw probeerde de Russische academie de Sovjetidentiteit door te voeren in alle republieken van de Sovjetunie. Er is toen veel ondernomen om het Oekraïens op het Russisch te laten lijken.”

“Zo moesten letters in de Oekraïense taal verdwijnen, omdat ze in het Russisch niet bestonden. Een paar dagen geleden was ik in de Leidse bibliotheek en toen zag ik een boek met een lange lijst van Oekraïense schrijvers die vermoord waren in het Sovjettijdperk. Deze schrijvers zochten aandacht voor de Oekraïense identiteit en moesten dat met de dood bekopen. In het door Rusland bezette oosten van het land is geprobeerd om het Oekraïens op scholen te handhaven, maar dat is door de Russen verboden.”

“Rusland wil dat er alleen Russisch gesproken wordt. Voor Europa was Oekraïne jarenlang onderdeel van Rusland, ook toen we onze onafhankelijkheid hadden herwonnen. Het idee van een reünie van de voormalige Sovjetrepublieken kent nog veel aanhangers. Wat me achteraf verbaast, is dat we zo lang stil zijn gebleven. Nu is de kans om te laten zien dat Oekraïne een onafhankelijk land is. De meeste mensen in het Westen weten nu in ieder geval waar Oekraïne geografisch ligt.”

Hoe nu verder?
“Ik denk dat we meer dan een generatie nodig hebben om te begrijpen waarom de Russen ons niet begrijpen, waarom ze hun regering niet ten val brengen en waarom ze niet stoppen met hun aanvallen. Waarom doen ze mensen kwaad die ze zouden moeten verdedigen? Het zal vele jaren kosten voordat we weer vrienden kunnen worden. We zullen tijd nodig hebben om met deze herinneringen om te gaan.”

“We hebben allemaal onze persoonlijke verhalen in Oekraïne. De ouders van mijn man zijn Russen. Dankzij de Russische propaganda kunnen ze niet geloven welke gruwelijkheden zich afspelen in ons land. Ze begrijpen hun eigen zoon niet. Wat hij zegt, kunnen ze niet geloven. Misschien zijn ze gewoon bang. Ze denken bijvoorbeeld dat ze altijd afgeluisterd kunnen worden. Ze gebruiken alleen de bewoording die ze horen op de Russische televisie.”

Hoe ziet het leven in Leiden eruit?
“Ik heb in Leiden veel werk te doen. Ik onderhoud elke ochtend het contact met mijn studenten. Ik help mijn dochter met de taken die ze krijgt van school. Ik heb dan ook nog niet veel gezien van Leiden. Wel heb ik met mijn dochter een paar uur doorgebracht in Naturalis. Dat was erg interessant. Ook heb ik samen met mijn gastgezin in Rotterdam een Grieks-Orthodoxe Kerk bezocht tijdens Pasen. Pasen is voor Oekraïners de belangrijkste dag van het jaar.”

“Ik heb het luchtalarm van Kiev op mijn telefoon nog niet uitgeschakeld. In Leiden begrijp ik weer wat het is om vooruit te plannen. Als je vooruit plant, dan ga je ervan uit dat je zult leven. Als je in onzekerheid leeft, kan je niet verder dan een dag vooruit plannen. Het vooruit plannen is voor mij een teken dat ik om kan gaan met de gevolgen van de oorlog.”

Cultuur Leiden Politiek Wetenschap