Achter de voordeur van de voorkeurstem: Wat zijn het en hoe is de situatie in Leiden?

In deze serie over voorkeurstemmen gaat journalist Hidde van Slooten in op dit fenomeen bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen. In dit eerste deel richt hij zich op de vragen: Wat weten we  over voorkeurstemmen en wat is de situatie in Leiden?

Podcast: Achter de voordeur van de voorkeurstem 1, wat is een voorkeurstem.

Podcast: Achter de voordeur van de voorkeurstem 2, de situatie in Leiden.

In Nederland stemmen we onze volksvertegenwoordigers tijdens de verkiezingen. Afgelopen maart kon de Leidenaar zijn of haar stem uitbrengen. We hebben in Nederland een systeem met partijlijsten, maar je moet als kiezer expliciet op een bepaald persoon stemmen en je kan niet op de partij als geheel stemmen. Het merendeel van de kiezers stemt op de eerste kandidaat van de lijst, de lijsttrekker, maar steeds meer mensen stemmen op een andere kandidaat. Elke stem die niet op de lijsttrekker van een partij is uitgebracht, wordt gezien als een voorkeurstem.

Er is een duidelijke toename van het aantal voorkeurstemmen, zowel bij landelijke verkiezingen als lokale verkiezingen. Al is het aandeel van voorkeurstemmen bij lokale verkiezingen wel aanzienlijk groter. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 was 28 procent van de stemmen een voorkeurstem, maar bij gemeenteraadsverkiezingen gaat het om meer dan de helft van de totale hoeveelheid stemmen en dat groeit door de jaren heen, ook in Leiden.

Trend
In Leiden was 57,7 procent van alle stemmen een voorkeurstem bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen. In 2018 lag dat percentage nog net iets onder de helft met 49 procent van alle stemmen. Het Leidse Leiden past in de landelijke trend en is vergelijkbaar met dat van andere gemeenten. Vergeleken met de omliggende gemeenten zijn alleen in Zoeterwoude procentueel meer voorkeurstemmen uitgebracht (60,5 procent). In Oegstgeest, Leiderdorp en Voorschoten werden respectievelijk 48,7, 53,7 en 53,5 procent aan voorkeurstemmen uitgebracht.

In vergelijkbare gemeenten zien we ongeveer hetzelfde percentage tussen de 55 en 60 procent. Leiden ligt bijvoorbeeld tussen Haarlem (55,3 procent) en Utrecht (58,1 procent) in. De kleine verschillen zijn te verklaren door de opkomst, de grootte van de gemeente, de hoeveelheid partijen en de verscheidenheid van kandidaten in de verschillende gemeenten. De trend is wel overal hetzelfde: Voorkeurstemmen zijn in opkomst en beslaan een steeds groter aandeel van de stemmen.

Cijfers Leiden
In onderstaande tabel zien we het aandeel voorkeurstemmen per partij. Wat direct opvalt is dat bij negen van de twaalf partijen het percentage boven de vijftig procent ligt. De drie partijen waar het percentage onder de helft ligt, hebben alle drie een vrouwelijke lijsttrekker. Het is zeer aannemelijk dat dit van invloed is op het lagere percentage voorkeurstemmen. Mensen die op de hooggeplaatste vrouw stemmen, stemmen bij deze partijen op de lijsttrekker en brengen zodoende geen voorkeurstem uit. In een latere aflevering van deze serie zal hier verder op worden ingegaan.

Wat verder opvalt, is dat voorkeurstemmen niet meer voorkomen bij een bepaalde politieke stroming. Het is over de gehele linie van ‘links’ tot ‘rechts’ een factor in de verkiezingsuitslag. Al zien we wel het grootste aandeel voorkeurstemmen bij de partijen Studenten Voor Leiden, Klimaat Actie Nu en GroenLinks. “Het kiezersprofiel van deze partijen past ook wel bij de mensen die voorkeurstemmen uitbrengen, de meer politiek geïnteresseerde, hoger-opgeleide en jongere kiezer”, vertelt Marijn Nagtzaam. Hij is docent aan de Universiteit Leiden en schreef zijn proefschrift over Voorkeurstemmen.

Partij	Aandeel voorkeurstemmen	Aandeel voorkeurstemmen op een vrouw
D66*	47,3 procent	52,6 procent
GroenLinks	67,2 procent	75,6 procent
VVD	56,6 procent	62,4 procent
Partij van de arbeid	60,7 procent	65,6 procent
CDA	53,2 procent	60,6 procent
Partij voor de dieren *	46,7 procent	61,1 procent
SP	55,6 procent	74,0 procent
Partij Sleutelstad	52,2 procent	53,0 procent
ChristenUnie	51,2 procent	72,4 procent
Studenten Voor Leiden	79,8 procent	66,2 procent
Klimaat Actie Nu	68,6 procent	71,3 procent
Leiden Participeert*	41,5 procent	72,5 procent

*Deze partijen hadden een vrouwelijke lijsttrekker.

Eigen profiel
Dat SVL relatief de meeste voorkeurstemmen haalde, verbaast Elianne Wijnands, raadslid van SVL, niet. “We hebben er ook echt op ingezet, om iedere kandidaat in onze top tien een eigen profiel te geven. Onze lijsttrekker deed niet alle debatten, maar per deelonderwerp pakte een van onze kandidaten dat op. Daarnaast hebben onze kandidaten ook eigen netwerken, waardoor als mensen op ons stemmen, ze toch eerder geneigd zijn om op de kandidaat te stemmen die ze kennen zoals hun huisgenoot, studiegenoot of iemand die zich inzet op een onderwerp dat belangrijk wordt gevonden.”

In de kaart hieronder zien we dat vooral in het stadscentrum veel voorkeurstemmen zijn uitgebracht. De stemlokalen waar vooral voorkeurstemmen uitgebracht zijn, zijn ook grotendeels de stemlokalen waar de opkomst iets hoger is. Kijk op onderstaande kaart wat het aandeel voorkeurstemmen was in jouw buurt.

 

In deze serie onderzoekt journalist Hidde van Slooten het fenomeen voorkeurstemmen, in de volgende aflevering zullen we ingaan op de kiezer. Wie brengen er voorkeurstemmen uit? Wil je meer weten over het onderwerp of heb je vragen of opmerkingen, mail dan naar hiddevs@live.nl Abonneren op de podcast via Spotify kan hier.

Deze productie is dankzij het Leids Mediafonds tot stand gekomen.

Leiden Politiek Voorkeurstemmen bij gemeenteraadsverkiezingen