Deel dit bericht!  

Van kunst naar realiteit: een zoektocht naar een verdwenen Leidse molen en landhuis

Bij veilinghuis Vendu Rotterdam wordt begin november het schilderij ‘Riviergezicht met trekschuit en jaagpad, vermoedelijk nabij Leiden met de Pieterskerk in de verte’ aangeboden. Daarop is, zoals de lange titel al doet vermoeden, de Pieterskerk in Leiden te zien. Maar zien we hier een echte ‘Leidse’ molen of heeft de maker, kunstschilder Willem Lodewijk Andrea (1817-1873) zomaar wat geschilderd en dient de Pieterskerk slechts als fantasievol decor? En wat zien we verder op het schilderij?

Prominent in beeld op het schilderij staat in ieder geval een achtkantige stellingmolen. Het lijkt een houtzaagmolen, want aan het water zien we een overdekte houtopslag. Een mooie plek om het gezaagde hout met boten te transporteren. Want dat het water als transportweg gebruikt wordt, zien we aan de trekschuit op het water. Links op het jaagpad loopt het paard dat de schuit trekt.

Vandaag de dag staan in Leiden nog twee zaagmolens fier overeind: een aan de Haagweg, De Heesterboom, gelegen aan de Rijn, en een aan de Haarlemmerweg, De Herder, gelegen aan de Haarlemmertrekvaart. Het zijn beide achtkantige stellingmolens vergelijkbaar met het type molen zoals te zien op het schilderij van Andrea. Is een van deze twee molens de molen van het schilderij?

Artikel loopt door onder foto

Houtzaagmolen d’ Heesterboom aan de Haagweg 57, gebouwd in 1804. Naast de molen stond nog een tweede molen, De Eendracht, die in 1922 is gesloopt. De foto is genomen vanaf de Morskade, aan de overkant van de Rijn. (Foto: HVOL-Beeldbank)

Tot 1922 stond naast De Heesterboom een tweede zaagmolen, De Eendracht. Het schilderij is gemaakt voor 1922 en toont maar een molen. De Heesterboom valt dus af. Houtzaagmolen De Herder is gebouwd in 1885, dus na het overlijden van de schilder in 1873, waardoor ook deze molen niet op het schilderij kan staan. Weliswaar stond op dezelfde plek daarvoor ook al een molen, maar dat betrof een zogeheten paltrokmolen, een ander type molen dan dat op het schilderij te zien is.

Verdwenen molen
Als de molen nu niet meer bestaat, heeft ze dan ooit bestaan? Als we naar de Pieterskerk op het schilderij kijken, dan zien we dat de spits links van het middenschip is te zien. Tussen de molen en de kerk zien we weilanden. Als Andrea zijn schilderij realistisch heeft geschilderd, kijken we vanuit het westen naar de stad Leiden, want de spits bevindt zich immers ten noorden van het middenschip. De enige vaart aan deze kant van de stad is de Haarlemmertrekvaart.

Nogmaals hieronder het in Rotterdam aangeboden schilderij van Willem Lodewijk Andrea, met daar weer onder ‘Gezicht op de Haarlemmerweg’ van S.J.M. Bronsgeest uit 1830. Op de afbeelding van Bronsgeest zien we geheel rechts de voorganger van molen De Herder. Prominent midden in beeld zien we echter houtzaagmolen De Hooiberg. Gebouwd 1754, gesloopt 1916, een achtkantige stellingmolen, en gelegen aan de Haarlemmertrekvaart ten tijde dat Andrea zijn schilderij maakte. Een ideale kandidaat voor de molen op het schilderij van Andrea?

Artikel loopt door onder afbeeldingen

Willem Lodewijk Andrea (1817-1873), ‘Riviergezicht met trekschuit en jaagpad, vermoedelijk nabij Leiden met de Pieterskerk in de verte’, gesigneerd rechtsonder, olieverf op paneel, 21 x 27 cm. (Foto: PR)
Gezicht op de Haarlemmerweg. Verso gesigneerd en gedateerd S J M Bronsgeest fécit den 20 April 1830. De molen in het midden is houtzaagmolen De Hooiberg (gebouwd 1754, gesloopt 1916), geheel rechts de voorganger van molen de Herder. (Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken)

Groenoord
Hoe kunnen we nu weten of we op het schilderij van Andrea daadwerkelijk molen De Hooiberg zien? Een oude plattegrond biedt mogelijk uitkomst. Op een oude kaart van de Maredijk zien we tussen molen De Herder en de stadswallen van Leiden de aan de Haarlemmertrekvaart gelegen houtzaagmolen De Hooiberg. Tussen de molen en de stad is in de bocht van de Haarlemmertrekvaart aan de overkant een gebouw ingetekend, op het schilderij te zien als een wit landhuis.

Hier stond Buitenplaats Groenoord, ooit eigendom van de befaamde Leidse kunstschilder Floris Henrik Verster van Wulverhorst (1861-1927). Het in de vorige eeuw gesloopte gebouw heeft zijn naam gegeven aan de inmiddels ook gesloopte Groenoordhallen en aan een wijk in Leiden-Noord: de wijk Groenoord. Van de buitenplaats zijn foto’s bewaard gebleven. Die afbeeldingen komen vrijwel overeen met het witte landhuis dat links op het schilderij te zien is.

Wel op de plattegrond te zien, maar niet op het schilderij, is de vijver achter het landhuis waar op 21 januari 1927 het dode lichaam van Floris Venster werd aangetroffen. Zijn doodsoorzaak is nooit opgehelderd. Over de maker van het schilderij van zijn huis, Andrea is nog veel minder bekend: geboren in Den Haag, overleden in Leiden. En hij heeft gewandeld in de buurt van molen De Hooiberg, want hij heeft ook een tekening gemaakt van De Hooiberg gezien vanaf de Maredijk.

Artikel loopt door onder afbeeldingen

Reproductie kaarten 1813-1830 van de Maredijk. Maker Willem Johannes Kret. Te zien is dat molen De Hooiberg vrijwel in het midden op de kaart vroeger in Oegstgeest lag en Groenoord in Leiderdorp. (Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken)

Haarlemmertrekvaart rond 1900 gezien in de richting van het centrum. Rechts de achterzijde van huizen aan de Maredijk, links de Haarlemmerweg met Huize Groenoord (gesloopt in 1961). (Foto: Beeldbank-HVOL)

Veiling
Rechts van de Pieterskerk lijken op het schilderij nog een paar wieken te zien: molen De Valk? Maar heeft de schilder de gebouwen langs de vaart wel correct weergegeven? Biedt het een realistische blik terug in de tijd? Je kan het schilderij van Willem Lodewijk Andrea zelf gaan bekijken tijdens de kijkdagen van veilinghuis Vendu Rotterdam op 3, 4 en 5 november. Op 7 november wordt het geveild met als lotnummer 155. Het schilderij wordt geschat tussen de 400 en 600 euro.