Nieuw boek over de moord op de Leidse Joodse weeskinderen in 1943

Vier van de vijftig weeskinderen die in het Joodse weeshuis aan de Roodenburgerstraat woonden ten tijde van de razzia, overleefden de oorlog. Over hen en over de 46 die de oorlog niet overleefden is nu een nieuw dik boek verschenen. Met grote maar ook met kleine verhalen. Zoals het verhaal over Sally die door het politiecordon heenliep om thuis, in het weeshuis, te komen.

Op 17 maart 1943 omsingelt de Leidse politie het Joodse weeshuis aan de Roodenburgerstraat in de Professorenwijk. De jonge kinderen worden met een bus naar het station gebracht. De oudere kinderen moeten begeleid door politieagenten via de Breestraat naar het station lopen. Een paar dagen later al worden vanuit het doorgangskamp Westerbork vijfentwintig van de vijftig Leidse weeskinderen doorgestuurd naar het concentratiekamp Sobibor in het door Nazi-Duitsland bezette Polen en bij aankomst vergast.

Wie waren deze kinderen? Wat voor instituut was het Joodse weeshuis in Leiden? Wat gebeurde er met de kinderen? Wie hebben het overleefd? Jaap Focke beantwoordt deze vragen in zijn nieuwe boek: ‘Machseh Lajesoumim. A Jewish Orphanage in the City of Leiden, 1890-1943′. In toegankelijk Engels – zodat ook de nabestaanden van de kinderen die nu in het buitenland leven het boek kunnen lezen – schetst Focke het leven in het Joodse weeshuis in Leiden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met persoonlijke documenten zoals brieven, briefkaarten, foto’s en opgeschreven herinneringen die de hoop en wanhoop van de kinderen en hun begeleiders weerspiegelen.

Het boek vertelt het verhaal van de Holocaust, de moord op miljoenen Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog, door in te zoomen op specifieke, zelfs minuscule gebeurtenissen, zoals de verhalen van de Leidse politieagent Van der Wal en weesjongen Sally Montezinos. Van der Wal werd door collega’s op zijn eigen politiebureau opgesloten toen hij een vrije dag eiste op 17 maart 1943. Sally Montezinos kwam die dag terug vanuit zijn werk aan de Middelweg en liep door het cordon van politieagenten rondom het weeshuis, om toch thuis te komen. Hij kwam in het weeshuis wonen toen hij tweeëneenhalf was en werkte op 18-jarige leeftijd toen de razzia plaats had. Hij overleeft de oorlog niet.

Het boek herdenkt
Truus de Haan is voorzitter van de Stichting Herdenking Jodenvervolging Leiden. Barbera Bikker beheert de website van de stichting en is vorig jaar betrokken geraakt bij het boek van Focke. Bikker: “Op de website hebben we ook over het Joods weeshuis geschreven. We kregen een lijst met namen van kinderen van Jaap. Toen zijn we informatie gaan uitwisselen over de kinderen in het weeshuis.” De Haan: “We proberen de lijst van de kinderen die op 17 maart 1943 zijn opgepakt zo volledig mogelijk te krijgen. Vier kinderen van de groep die in 1943 is opgepakt, hebben het overleefd. De andere kinderen zijn door de Duitsers vermoord.”

De Haan en Bikker vertellen over het nieuwe boek van Jaap Focke

De Haan vertelt: “Het weeshuis werd in 1929 ondergebracht in een fonkelnieuw gebouw aan de Roodenburgerstraat in de Professorenwijk. De kinderen werden daar prettig en modern opgevangen. De kinderen gingen gewoon in de binnenstad naar school. Het huis heeft dan ook – helaas niet zo lang – een geweldige betekenis gehad voor kinderen die daar ondergebracht waren. Het waren niet alleen weeskinderen, maar ook kinderen die door sociale omstandigheden thuis een andere plek nodig hadden. Eind jaren dertig werden er ook kinderen uit Duitsland ondergebracht die door hun ouders naar Nederland waren gestuurd in de hoop dat ze hier veilig zouden zijn.”

“Jaap heeft er ongelooflijk veel aangedaan om ons duidelijk te maken wat het huis was en waarvoor het symbool stond. De hele Tweede Wereldoorlog komt langs in het boek. Het huis staat symbool voor het drama van de Joden in de Tweede Wereldoorlog”, aldus De Haan. Bikker: “Het boek is een monument voor het weeshuis en de kinderen die niet zijn terugkomen. Als je de individuele verhalen leest en de foto’s ziet dan ga je voelen wat het getal van de zes miljoen Joden betekent.” De Haan: “Het is een dik boek. Ik ben getroffen door de diepte en uitgebreidheid van het onderzoek van Jaap. Ik ben verbaasd geweest over de dingen die ik nog niet wist en ontroerd over die kindergeschiedenissen.”

Een eerbetoon
Het boek bevat een lijst van alle kinderen en stafleden die tussen 1929 en 1943 in het weeshuis hebben gewoond. Focke: “Wanneer mensen die je kent doodgaan, dan heeft dat een grotere impact dan wanneer je grote getallen slachtoffers hoort. Door individuen te leren kennen zoals Sally Montezinos en door te leren dat geen enkel familielid van hem de Holocaust heeft overleefd en er dus niemand meer was na de oorlog om hem te herinneren, dan pas realiseer je hoe belangrijk het is om de namen en herinneringen van slachtoffers te bewaren en op te schrijven.” Verhalen zoals die van Sally of van Etty, die elf jaar oud is als ze alleen in een veewagen gedreven wordt om drie dagen later te worden vergast.

Het boek ‘Machseh Lajesoumim. A Jewish Orphanage in the City of Leiden, 1890-1943’ is in de boekhandel te koop, maar ook gratis te downloaden via de website van Amsterdam University Press. De weergave van de persoonlijke documenten komt echter vooral tot zijn recht in de gedrukte uitgave. En het zijn die documenten samen met de opgetekende verhalen en de leeftijden van de slachtoffers die het boek van Focke bij vlagen een vergelijkbare intimiteit geeft als het verhaal van Anne Frank. Het boek van Jaap Focke is dan ook zonder meer een indrukwekkend eerbetoon aan de kinderen en hun begeleiders die nu bijna tachtig jaar geleden zijn vermoord.

Cultuur Leiden Maatschappij Nieuws