Vrouwenstad Leiden is nog altijd vooral ingericht voor mannen

Leiden is onmiskenbaar een vrouwenstad. Er wonen 4000 vrouwen meer dan mannen, op een totaal van 125.000 inwoners. Maar wat merk je daarvan? Weinig, vinden jonge vrouwen.

Door: Sofie Bongers, Jessie Eickhoff en Elsa Kannekens

“Toen ik laatst met een vriendin aan het wandelen was door het centrum, heeft zij uit noodzaak in de bosjes geplast”, vertelt Marenthe (23), een Leidse student. Ze zit in haar woonkamer in een studentenhuis in Oegstgeest. Haar huisgenoot, Suzan Brouwers (23), reageert daar stomverbaasd op: “Ik ken eigenlijk ook geen openbare toiletten in Leiden”.

Al in 2017 bleek dat een gebrek aan openbare toiletten een probleem is. Na een avondje stappen in Amsterdam moest Geerte Piening hoognodig plassen. Doordat ze geen openbaar toilet kon vinden, besloot ze haar blaas te legen in een steegje. Nadat ze hiervoor een boete van 140 euro kreeg, startte ze een rechtszaak. Ondanks dat ze verloor, kwam er meer aandacht voor het probleem en ontstond het initiatief Zeikwijven, een organisatie die pleit voor meer openbare toiletten in de stad.

Door mannen, voor mannen
Hoewel mannen en vrouwen dezelfde openbare ruimte delen, beleven ze deze anders. Dit geldt niet alleen voor het toiletgebruik. “De bouwwereld was lange tijd een mannenwereld”, vertelt Zef Hemel, planoloog aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). “Bij het ontwerpen van de openbare ruimte is de gemiddelde witte man van negentig kilogram als norm genomen.” Als gevolg ervaart iedereen die afwijkt van deze norm problemen binnen de ruimtelijke indeling. Vrouwen zijn hierbinnen slechts een categorie.

In Leiden is het opvallend dat mannen als de norm gelden. Vrouwen zijn hier namelijk al eeuwen in de meerderheid. “Een belangrijke reden hiervoor zijn sekse specifieke migratiepatronen”, legt hoogleraar Leidse stadsgeschiedenis Ariadne Schmidt uit. “Mannen vertrokken uit vroegmoderne steden om op zee te gaan werken. Voor vrouwen lagen de kansen op de arbeidsmarkt juist in de stad. In Leiden werkten vrouwen bijvoorbeeld in de textielnijverheid.”

Richting een feminiene stad
Na de vroegmoderne stad kwam de industriële stad met een opmars in grote bedrijven en het gebruik van auto’s. “Waar industriële steden masculien zijn, zijn de huidige postindustriële steden ingericht op dienstverlening en kennis”, vertelt Hemel. Vrouwen zijn tegenwoordig in de meerderheid in die postindustriële steden en krijgen steeds meer een stem, zo ook in Leiden. “De steden zijn meer feminien en in de openbare ruimte zien we dit bijvoorbeeld terug aan minder autoverkeer”, legt de planoloog uit.

Autogebruik hangt samen met gender, blijkt uit cijfers van het CBS uit 2019. Waar vrouwen zich vaker te voet, op de fiets of met het openbaar vervoer verplaatsen, besturen mannen 25 procent vaker de auto. “Dit kan verklaren waarom in Rotterdam, een stad met een 50/50 man-vrouwverdeling, meer auto’s rijden en Leiden juist meer een fietscultuur kent.”

Tekst gaat verder onder de foto

De fietscultuur van Leiden.

Tjinta Versteegen, senior ontwerper openbare ruimte bij gemeente Leiden, beaamt dit. “De auto was jarenlang bepalend voor de inrichting van de stad. Nu zien we een omslag. Doordat alles hier op fietsafstand is, is Leiden daar ook geschikt voor. Daarnaast is het een stuk duurzamer.”

Onzichtbare vrouwen
Dat steden pas de laatste decennia feminien worden, komt doordat vrouwen lange tijd minder zichtbaar waren in de stad, vertelt Hemel. Historicus Schmidt plaatst hierbij een kanttekening: “Vrouwen waren in de vroegmoderne tijd wel degelijk aanwezig in de openbare ruimte blijkt uit mijn onderzoek, maar ze werden uitgesloten van een universitaire opleiding tot het eind van de negentiende eeuw.” Als gevolg van de beperkte rechten van vrouwen is de stad niet altijd op hen aangepast.

In de jaren tachtig werd het probleem van de onzichtbaarheid van vrouwen aangepakt. “Er werd in Leiden een vrouwenadviescommissie opgericht die veranderingen in de openbare ruimte teweegbracht”, vertelt Versteegen. Tussen doorgaande wegen en fietspaden werd het groen gesnoeid. Ook bij de straatnamencommissie kwam er meer aandacht voor vrouwen: alle straten in de wijk Stevenshof werden vernoemd naar een vrouw.

Tekst gaat verder onder de foto

In de wijk Stevenshof zijn alle straatnamen vernoemd naar vrouwen

Een stad voor iedereen
Na het afschaffen van de vrouwenadviescommissies verminderde de focus op vrouwen. “Bij de regelgeving dat elke ruimte inclusief moet zijn, zijn vrouwen niet per se de doelgroep”, vertelt Versteegen. “Leiden moet toegankelijk zijn voor iedereen, daarbij gaat het niet zozeer om het verschil in gender”, vult Martin Verwoest, stedenbouwkundige supervisor en voorzitter van de toets- en adviescommissie openbare ruimte, aan.

Een rondgang langs Leidse politici bevestigd dit. Joost Bleijie van het CDA, Maarten Kersten van Partij Sleutelstad, Harbert van der Kaap van de Partij voor de Dieren en Albert Brink van de ChristenUnie geven aan dat zij geen direct verband zien tussen gender en de ruimtelijke inrichting en dat ruimtelijke inrichting veilig moet zijn voor iedereen, ongeacht gender.

Wel besloot de gemeente door corona iets te doen aan het aantal openbare toiletten. “Dit was niet alleen een probleem voor vrouwen, maar ook voor rolstoelgebruikers”, legt Verwoest uit. Inmiddels zijn er 65 opengestelde toiletten in de stad, ten opzichte van de 29 toiletten van voor de pandemie.

Sociale onveiligheid
De inrichting van de openbare ruimte houdt volgens Rosanne Schot, voormalig voorzitter van Feminist Evolution Leiden, sterk verband met het veiligheidsgevoel. “Er zijn veel plekken die vrouwen ‘s nachts vermijden.” Dit blijkt ook uit rondvraag over sociale veiligheid door de Rooie Vrouwen, de feministische organisatie binnen de PvdA. Vrouwen geven aan in het donker niet graag alleen te fietsen. Ook rijden ze extra hard door bijvoorbeeld de tunnel richting de Merenwijk en langs het station.

Schot noemt dit een cultureel probleem. “Vrouwen wordt constant verteld dat ze ‘s avonds moeten opletten, terwijl we er samen voor moeten zorgen dat de stad veiliger wordt.” De inrichting van de openbare ruimte is hierbij van belang. “Meer verlichting op straat of bussen die vaker rijden, zodat je niet in het donker alleen bij een bushalte staat, zouden daar al verschil in kunnen maken,” beaamt Tiny Klever van de Rooie Vrouwen, de feministische organisatie binnen de PvdA.

“Er is formeel al veel ongelijkheid tegengegaan in de wet”, beaamt Schot. “Maar in de praktijk zie je deze ongelijkheid nog wel.” Vrouwen voelen zich onveiliger op straat, hebben nauwelijks plasmogelijkheden in de openbare ruimte en worden minder vereerd via standbeelden en straatnamen dan mannen. Zo is nog steeds zeventig procent van de Leidse straatnamen vernoemd naar mannen. De aanwezigheid van vrouwen drukt wel degelijk een stempel op Leiden, bijvoorbeeld door middel van de infrastructuur. “Maar de ruimtelijke indeling van de stad is nog niet genoeg aangepast”, aldus Schot.

Tekst gaat verder onder de foto

 De meeste standbeelden vereren mannen. Zoals bijvoorbeeld deze van Rembrandt van Rijn.

De Leidse studenten uit Oegstgeest herkennen zich in het onveiligheidsgevoel: “Ik fiets na een feestje vaak alleen terug naar ons studentenhuis en meestal vermijd ik dan de bosroute door de Leidse Hout,” vertelt Marenthe. “In plaats daarvan neem ik een langere route over de openbare weg.” Voor Jeroen Wittendorp (25), een vriend van het huis, is dit anders: “Ik ben niet bang dat mij iets overkomt, ik fiets gewoon door dat bos,” zegt hij met een grote grimas. Dan, met meer ernst in zijn blik: “Maar als ik daar met mijn vriendin wandel en er zijn hangjongeren, houd ik haar wel iets steviger vast.”

Dit artikel is onder begeleiding van de redactie van Sleutelstad geschreven door studenten van de masteropleiding Journalistiek en Nieuwe media van de Universiteit Leiden. De studenten ontvingen daarvoor ook een bijdrage van het Leids Mediafonds.

Leiden Maatschappij JNM 2021