Achter de voordeur van de voorkeurstem: conclusies en aanbevelingen

In deze serie ben ik, journalist Hidde van Slooten, ingegaan op het fenomeen voorkeurstemmen bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen. In dit laatste deel kijk ik terug op mijn onderzoek. Ik zal enkele conclusies trekken en aanbevelingen doen.

Aflevering 7 van de podcast: Achter de voordeur van de voorkeurstem, conclusies en aanbevelingen.

Ik heb in de vorige afleveringen elke keer een klein stukje geprobeerd te vatten van het fenomeen ‘voorkeurstem’. Ik heb met experts gesproken en heb de situatie in Leiden onderzocht. Ik heb kiezers gesproken die wilden vertellen waarom ze een voorkeurstem uitbrachten. Ik heb met de kandidaten gesproken die met voorkeurstemmen verkozen waren en hoe zij ermee om gingen. De andere kant van de medaille werd belicht door de verliezers van de voorkeurstem aan het woord te laten. En ik heb de activisten gesproken die opriepen om een voorkeurstem uit te brengen. In mijn podcast en serie artikelen heb ik hen allemaal aan het woord gelaten. In dit slotdeel zal ik samenvatten wat zij hebben gezegd.

De stemgerechtigden in Leiden kozen over het algemeen eerst de partij en dan pas de persoon. Een voorkeurstem vergt meer politieke interesse omdat het een extra stap is ten opzichte van een stem op een lijsttrekker. Het is daarom een bewuste keuze.

Er worden steeds meer voorkeurstemmen uitgebracht. Mede door initiatieven zoals ‘Stem op een Vrouw’. De voorkeurstemmen worden grotendeels op vrouwen uitgebracht. Er is ook een trend gaande dat vaker gestemd werd op mensen die op een onverkiesbare plek stonden, al is het grootste gedeelte van de voorkeurstemmen uitgebracht op mensen die toch al in de raad zouden komen op basis van hun positie.

Motivatie
De redenen voor voorkeurstemmen zijn per kiezer verschillend. De meest voorkomende argumenten zijn wel te noemen; namelijk gender, kwaliteit en het behoren tot een bepaalde groep. De keuze voor vrouwen heeft te maken met de disbalans in de politiek wat betreft de verhouding tussen mannen en vrouwen. Het argument ‘kwaliteit’ slaat op bijvoorbeeld ervaring van een bepaalde kandidaat, dus of deze al in de raad heeft gezeten. Het behoren tot een bepaalde groep kan betrekking hebben op leeftijd, demografische of etnische kenmerken. Ook het vakgebied van de kandidaat speelt voor kiezers soms een rol.

Wat verder naar voren komt in de keuze van de kiezers is representativiteit. De simpele vraag: welke kandidaat wil ik kiezen die mijn belangen vertegenwoordigt? En wie kan dat het best? Daarnaast is het idee dat de gemeenteraad ‘een spiegel is van de samenleving’ steeds belangrijker voor veel mensen. Kiezers vinden het belangrijker worden dat de gemeenteraad iedereen vertegenwoordigt. Wanneer partijen dat volgens deze kiezers niet voldoende waarborgen, dan gebruiken ze voorkeurstemmen om daar zelf verandering in te brengen. Onder het mom ‘als zij het niet doen, doen wij het maar voor ze.’

Vereerd
De kandidaten die gekozen worden door middel van voorkeurstemmen zijn vaak vereerd dat ze op deze manier gekozen zijn. Het is persoonsafhankelijk hoe ze er mee omgaan en hoe ze het zien. De algemene tendens is dat ze iets meer verantwoordelijkheid voelen om hun werk goed te doen. Of ze dichter bij de kiezer staan, is lastig te zeggen. Niet elke kandidaat weet waar de stemmen vandaan komen en wie er precies op hem of haar heeft gestemd.

De verliezers door uitgebrachte voorkeurstemmen waren vaak verrast. De een meer teleurgesteld dan de ander. ‘Het hoort erbij’ is de term die vaak werd genoemd door de kandidaten die buiten de boot vielen. Er is geen sprake van wrok naar de ander. Alleen persoonlijke acceptatie was vaak lastig voor de kandidaten.

De initiatieven die oproepen om voorkeurstemmen uit te brengen, doen dit eigenlijk uit ‘wanhoop’. Het is volgens hen een manier om druk uit te oefenen op partijen. Wanneer er een goede balans op de partijlijsten was van mannen en vrouwen, was het initiatief Stem op een Vrouw niet nodig geweest. Ze gebruiken voorkeurstemmen als signaal vanuit de samenleving naar de politiek. Het gaat bij de initiatieven om identiteitskenmerken van de kandidaten. In een systeem waar het grootste gedeelte van de macht bij partijen ligt, zij bepalen wie er op de partijlijsten komen en hoe hoog, is de voorkeurstem een soort reparatiemiddel om de lijsten te ‘herstellen’ op bepaalde vlakken door de kiezer. De activisten maken daar slim gebruik van.

Aanbevelingen
Ik heb een aantal adviezen voor de kiezers, de partijen en voor de initiatieven die oproepen tot voorkeurstemmen. Deze aanbevelingen zijn op persoonlijke titel.

Verdiep je in de kandidaten op de lijsten. Je hoeft geen voorkeurstem uit te brengen en deze zijn ook niet extreem effectief, maar het kan zeker van meerwaarde zijn. Wanneer je iets belangrijk vindt, kan je dat aangeven en veranderen met je stem bij verkiezingen. Het is dan wel belangrijk te weten wie dat ook belangrijk vindt. Het is een extra stap, maar die kan het wel waard zijn. Tegelijkertijd is het ook niet iets dat moet. Partijen en haar leden hebben voor de verkiezingen ook al nagedacht over de volgorde van de lijsten. Je zou er op moeten kunnen vertrouwen dat het goed zit, maar mocht je vinden van niet, is er de voorkeurstem om het te veranderen. Al moet je je dan wel eerst hebben verdiept in de lijsten.

Partijen
Luister naar de roep van de samenleving. Voorkeurstemmen kunnen gezien worden als ‘proteststemmen’. Als afkeuring van de lijsttrekker of een roep om meer gelijke  vertegenwoordiging. Negeer deze signalen niet. Luister naar de kiezers. Daarnaast is het belangrijk om rekening te houden met voorkeurstemmen. Ze zijn er niet voor niets en ze worden steeds belangrijker. Denk na wat de gevolgen kunnen zijn voor de invulling van de fractie in de gemeenteraad. Denk ook na wat de gevolgen zijn voor mensen die erbuiten vallen en wees van tevoren realistisch tegen mensen, zodat ze minder overvallen worden. Denk ook na over eventuele individuele campagnes en profielen. Hetzij om die te stimuleren dan wel om ze af te remmen.

Initiatieven
De voorkeurstem is een middel. Zeker in het huidige systeem zijn er beperkte alternatieven. De effectiviteit is ook groeiende, maar het blijft een beperkt middel. Voor verandering in representatie is het effectiever om partijen open te breken. Om de groepen die jullie vertegenwoordigd willen zien, te stimuleren om de politiek in te gaan. Partijen worstelen soms ook nog met het aanbod. Je moet het allebei doen en de voorkeurstem is zeker een goed middel om het signaal af te geven, maar er is denk ik meer nodig om de verandering in representatie te laten slagen. Stem op een Vrouw doet dit dan ook al met meerdere initiatieven en acties.

Wil je meer weten over het onderwerp of heb je vragen of opmerkingen, mail dan naar hiddevs@live.nl Abonneren op de podcast via Spotify kan hier en via Soundcloud hier. Dit is het laatste artikel van de serie, de artikelen over de situatie in Leiden, de kiezer en de winnaar, de verliezer en de initiatieven kun je hier vinden.

Deze productie is dankzij het Leids Mediafonds tot stand gekomen.

Leiden Politiek Voorkeurstemmen bij gemeenteraadsverkiezingen