Virtual reality: therapeutische supermarktavonturen bij GGZ Rivierduinen

Virtual reality (VR) wordt gebruikt in de behandelingen van GGZ Rivierduinen in Leiden. De technologie haalt mensen uit de therapiekamer en dompelt hen onder in een virtuele wereld. Psycholoog Miranda Geers gebruikt het om mensen te helpen bij het overwinnen van angsten en het oefenen van sociale vaardigheden in gesimuleerde omgevingen, zoals een supermarkt.

Sleutelstad sprak Geers in de virtual reality kamer van GGZ Rivierduinen op de Sandifortdreef in Leiden. Het is een beetje een kale behandelkamer met wat bureaus, computers en een virtual reality set. Die bestaat uit een bril, een koptelefoon en joysticks om vast te houden. Voor de therapeut staan er computers om te bedienen. De therapeut fungeert als begeleider, maar ook als tegenpartij van de cliënt. Het midden van de kamer is vrijgehouden voor de cliënt.

Artikel loopt door onder audio

Miranda Geers, GZ-psycholoog bij GGZ Rivierduinen vertelt in De ochtend met Marianne en Roeland over inzet van VR bij angst.

Waar gebruiken jullie VR voor?
“We gebruiken virtual reality om mensen te helpen om stappen te zetten in hun behandeling. In de VR-omgeving zijn allerlei settings waarin mensen kunnen gaan oefenen met iets wat ze spannend vinden, wat hun veel angst geeft of wat ze uit de weg gaan in het dagelijks leven. En als ik in mijn behandelingen merk dat mensen het moeilijk vinden om daar zelf stappen in te zetten, dan stel ik de optie virtual reality voor.

In de virtual reality set hebben we ook verschillende dagelijkse omgevingen, bijvoorbeeld een supermarkt, een winkelstraat of een café. We kunnen het dagelijks leven best goed  nabootsen om zo iemand te laten oefenen met wat hij spannend of moeilijk vindt.”

We staan hier in een kale ruimte. Hoe krijg je het toch voor elkaar om hier een supermarkt van te maken?
“Dat is de technologie. Er zijn eigenlijk twee dingen die iemand helpen om echt in die supermarkt te komen. Een koptelefoon waarbij de geluiden van deze therapiekamer helemaal worden geblokkeerd en de geluiden van de virtuele omgeving hoorbaar zijn. En een bril waardoor iemand eigenlijk helemaal geen contact meer heeft met deze therapiekamer en zich helemaal in die virtuele wereld bevindt.

Iemand wordt feitelijk helemaal uit deze therapiekamer gehaald en naar een virtuele omgeving gebracht. Ik kijk daar dan als behandelaar in mee. Dus ik kan ook zien wat de cliënt ziet in de omgeving, wat de cliënt hoort, wat er gebeurt. Het is een interactieve omgeving, dus als behandelaar kan ik ook de interactie leiden en sturen. We kunnen eigenlijk de situatie nabootsen waarmee we willen gaan oefenen.”

Je spreekt over een virtuele supermarkt. Hoe echt is het?
“Het ziet er niet echt uit als een echte supermarkt. De personen die daar rondlopen zijn eigenlijk virtuele personen, soort van avatars. Maar het is wel echt een supermarkt waar je doorheen kunt lopen met een toegangspoort. We kunnen er beveiliging inzetten. Je komt er andere klanten tegen. Het is echt een gevulde winkel. En uiteindelijk moet iemand ook langs de kassa om uit te checken. En hij kan nog even langs de servicebalie lopen om daar iets te bestellen of te kopen.

Het is maar net wat iemand wil oefenen in de supermarkt, waar de moeilijkheid voor die persoon in zit. Het lijkt niet op een echte wereld, maar de reactie die iemand krijgt in een echte supermarkt, die kunnen we wel opwekken in deze virtuele omgeving. En dat merk ik dan ook aan de persoon die ik help.”

Heel veel mensen hebben moeite in de supermarkt, bijvoorbeeld om iets te vragen aan het winkelpersoneel. Hoe oefen je dat?
“Ik ben als therapeut degene die de ander is in de virtuele wereld. Dus ik ben dan degene die de kassamedewerker aanstuurt. En hoe zo’n oefening in zijn werk gaat, is dat we eerst gaan bekijken van wat maakt het nou moeilijk? Waar zit het probleem voor jou in het afrekenen bij de kassa? Voor sommige mensen is dat ze bang zijn om niet uit hun woorden te komen of dat de bankpas blokkeert. En dat voelt voor hen zo schaamtevol. Ze denken dat andere mensen dan zullen lachen.

Vervolgens gaan we oefenen. Dus we gaan ervoor zorgen dat iemand in een drukke rij moet gaan afrekenen. En dan gaan we kijken wat gebeurt er nou eigenlijk echt waar je bang voor bent? En vaak blijkt dat toch anders te lopen dan de angst die mensen hebben. En daar halen ze vaak wel veel uit. Een nieuwe leerervaring. En dat helpt ze dan in het dagelijks leven om toch weer wat meer te gaan doen wat ze al een lange tijd niet gedaan hebben. Vaak zie ik dan toch dat ze het aandurven om toch eens in die Albert Heijn in de Leidse binnenstad te komen.”

Hoe is het nu voor jou om zo’n kassamedewerker aan te sturen?
“Ik zit hier achter de computers. Ik heb een headset op. En eigenlijk bekijk ik ook van tevoren met de cliënt, hoe is jouw tegenspeler? Is dat een man of een vrouw? Bij een kassamedewerker maakt dat niet zoveel uit, maar soms willen mensen ook oefenen met iemand uit een directe omgeving, zoals een familielid. En dan kunnen we kijken wat voor een avatar kiezen we die zoveel mogelijk lijkt op jouw familielid en klinkt als jouw familielid. Dus we kunnen dat van tevoren goed afstemmen dat de cliënt ook echt weet van zo gaat het gebeuren en die tegenspeler krijg ik.

Ik spreek dan door die headset met de cliënt en ik kan ook de persoon zoals die familielid aansturen. Dus ik kan iemand laten lachen, vriendelijk laten kijken naar de cliënt, maar ik kan ook ervoor zorgen dat iemand wat boos kijkt of wat onvriendelijk reageert of ongeïnteresseerd is. Dus ik spreek met mijn stem in wat die persoon zegt, alsof we echt een gesprek hebben. En tegelijkertijd stuur ik ook aan hoe die persoon dat doet en hoe die daarbij kijkt.

Dus het is eigenlijk wel best veel wat je op eenzelfde moment aan het doen bent. Want tegelijkertijd moet ik ook nog eens in de gaten houden of mijn cliënt nergens tegenaan loopt. Zoals je ziet is het hier niet heel erg ruim of niet verstrikt raak in de snoeren die aan de computers zijn verbonden.”

Hoe krijg je het voor elkaar dat hier iemand op die twee vierkante meter blijft?
“Nu, dat is wel een uitdaging om echt op dat kruis te blijven, maar het lukt meestal wel om binnen die twee vierkante meter te blijven midden in de kamer. De bedoeling is dat iemand op die plaats wel loopt, want het is raar als je hersenen in beweging zijn, maar je lijf staat stil. Dus mensen moeten echt op hun plaats stappen en door middel van die joysticks kunnen ze zich bewegen in de ruimte. Dus ze kunnen vooruit en achteruit lopen, maar ze moeten wel hun hele lijf draaien om bijvoorbeeld naar links te gaan.

En met de joysticks kunnen ze dan vooruit duwen dat ze in die winkel aan het lopen zijn. Ze moeten dus daadwerkelijk meebewegen en dat geldt ook voor waar ze naar kijken. Als ze die bril op hebben en zo zien daar boven een camera en daar willen ze naar kijken, dan moeten ze ook echt hun hoofd meedraaien om rond te kijken in die virtuele omgeving. En dat geeft in die zin ook wel informatie voor mij, want soms zie ik dat mensen in zo’n supermarkt heel erg naar beneden kijken. Normaal gesproken ben ik daar in het echt niet bij. En dan kun je daar het gesprek over aangaan.

Vaak kom je op die manier ook achter subtiele gedragingen die mensen toepassen om het wat minder bedreigend te laten zijn. En daar kun je ook weer aan werken. Dus het is ook eigenlijk een middel om te ontdekken van hoe doet iemand dat nou, omgaan met een familielid of in de supermarkt rondlopen. Exposure om het zo maar te zeggen.”

Hoe groot is de verandering nu je VR tot je beschikking hebt?
“Ik denk dat je meer mogelijkheden hebt om een cliënt te helpen om bijvoorbeeld zijn angst te doen verminderen. Voorheen was dat alleen maar op basis van gesprek. Dan had je het erover, dan deed je de voorbereiding en ging een cliënt dat tussen je afspraken door doen en dan besprak je het vervolgens na. Maar ja, cliënten die dat niet durfden, dan merkte je toch dat het behandelresultaat minder was. Omdat je nu meerdere mogelijkheden hebt om naar een doel toe te werken, denk ik dat het beter lukt om iemand te helpen. En dat je meer resultaat boekt.”

Je hebt nu vooral veel situaties besproken waar sprake is van angst. Zijn er ook andere situaties waarvoor jullie het gebruiken?
“We gebruiken het ook om iemand te laten oefenen met bijvoorbeeld sociale vaardigheden. Ik heb bijvoorbeeld wel eens iemand geholpen die was echt heel erg ziek geweest en daardoor zijn baan verloor. Op een gegeven moment was hij psychisch wel weer hersteld, maar had hij heel veel moeite om die stap verder te maken, om weer te gaan solliciteren.

Hij had daar echt wel angstige verwachtingen over van dat kan ik gewoon niet meer. Door mijn ziekte heb ik schade. Ik kom niet zo makkelijk meer uit mijn woorden. De spanning loopt snel op. Dus ja, als ik ga solliciteren dan kom ik ook weer in een sollicitatiegesprek met een sollicitatiecommissie. Plus ik moet ook nog eens een gat in mijn cv gaan uitleggen.

In zo’n VR-omgeving kunnen we ook een sollicitatiegesprek nabootsen. Dat iemand echt aan tafel zit met een commissie en dan kunnen we eens kijken van gebeurt het nu daadwerkelijk dat jij niet uit je woorden komt? Of dat je je moet verantwoorden over dat gat in je CV. Dan is VR wel een soort van tussenstap om iemand het vertrouwen te geven, eigenlijk kan ik het wel. Als dat lukt, dan vind ik dat fantastisch.”

Nu hebben we het gehad over VR. Zijn er nog andere technologische ontwikkelingen die je werk vooruit helpen?
“Voorheen werkte we veel met protocollen op papier en werkbladen op papier. Je ziet dat er tegenwoordig ook veel meer apps zijn, dus dat er op het gebied van apps veel wordt gedaan in het registreren van stemming bijvoorbeeld.

We hebben natuurlijk ook een tijdje in de coronatijd moeten beeldbellen. Dat ging allemaal wel, maar ik ben eigenlijk wel weer heel blij dat we dat niet meer doen. Dus ik merk wel dat het ook niet altijd alleen maar voordelen heeft om online te werken. Ik vind het veel fijner om iemand wel echt in de kamer te hebben en persoonlijk te zien. Dus ik denk dat de combinatie van persoonlijk contact en de hulpmiddelen die er nu zijn, voor mij voorlopig voldoende zijn.”

Leiden Maatschappij