Onschuldig en toch veroordeeld, nieuwe database moet blunders in rechtbank voorkomen

Veroordeeld worden voor zeven moorden en drie pogingen tot moord op patiënten terwijl je niets gedaan hebt. Het is wat de Haagse verpleegster Lucia de Berk zo’n twintig jaar geleden overkwam. Ze is misschien wel het bekendste slachtoffer van een gerechtelijke dwaling ooit in Nederland. Om dit soort fouten in de toekomst te voorkomen hebben rechtspsychologen van drie universiteiten, waaronder die van Leiden, een databank met dit soort dwalingen van Europese rechtbanken opgericht.

“Er zitten bij de start 115 zaken uit zeventien Europese landen in de databank”, vertelt rechtspsycholoog Linda Geven van de Universiteit Leiden. Ze is een van de onderzoekers die de databank heeft opgericht. “Veertien van de zaken komen uit Nederland. Mensen denken vaak dat gerechtelijke dwalingen iets zijn uit Amerika, maar ook in Europa gaat het wel vaker mis. We willen uitzoeken waar het systematisch mis gaat in de rechtspraak.”

Fout van toxicoloog
Een van de dingen die nu al helder is voor de onderzoekers is dat er fouten gemaakt worden door valse bekentenissen van verdachten. “In ongeveer dertig procent van de zaken die we gezien hebben waar het misging, zeiden mensen dat ze iets gedaan hebben terwijl dat niet zo was. Soms omdat ze onder druk gezet zijn, maar ook om bijvoorbeeld andere mensen te beschermen.” In de zaak van Lucia de Berk ging het om een hele andere reden mis, bijvoorbeeld door een verklaring van een forensisch toxicoloog die niet bleek te kloppen, maar wel tot de veroordeling leidde.

“Ik ben gewoon eerlijk dat ik, maar ook het openbaar ministerie en de rechters, te weinig medische kennis hadden om de verklaringen van de toxicoloog in twijfel te trekken”, zegt Ton Visser, de advocaat van Lucia de Berk in 2003. “Later pas, na de heropening van de zaak, kwam er een arts met nadere informatie die nooit eerder bekeken was, die de verklaring van de toxicoloog onderuit haalde.”

Kettingbewijs
Lucia de Berk werd ook veroordeeld op basis van zogeheten ketting- of schakelbewijs. Dat betekent, kort gezegd, dat omdat ze het ene misdrijf gepleegd had, ze ook wel schuldig zou zijn aan het andere vergelijkbare misdrijf. “Er waren zaken met vergelijkbare bewijsvoering in Engeland en nog eentje in Nederland. Wanneer daar naar gekeken was bij Lucia denk ik dat ze het kettingbewijs niet hadden mogen gebruiken”, gaat Visser verder. “Het is dus sowieso goed dat er een database komt met de dwalingen om van te leren. Goed voor de rechtenstudenten van nu, die onze rechters van later zijn.”

Linda Geven hoopt dat de database er ook toe zal leiden dat de procedures om tot een herziening (het overdoen van een rechtszaak) te komen makkelijker gaan worden. “Het duurt nu soms wel tien tot vijftien jaar om de procedures te doorlopen, terwijl al veel sneller duidelijk is dat er fouten gemaakt zijn.” Visser sluit zich daarbij aan. “De database is handig als de criteria voor herziening verruimd worden. Rechters kunnen dan eerder kijken naar fouten die in oude zaken gemaakt zijn en er mee aan de slag gaan.”

Leiden Leiderdorp Maatschappij Oegstgeest Regio Voorschoten Wassenaar Zoeterwoude