Waarom bent u, lezer, eigenlijk niet dakloos? Het is de vraag die niet vaak wordt gesteld, want andersom – waardoor is een dakloze dakloos geworden? – lijkt vanzelfsprekender. Maar uit de verhalen van iedereen die met dakloosheid te maken heeft (gehad), blijkt dat het wel degelijk een belangrijke vraag is. Dakloosheid is geen natuurfenomeen, maar het is evenmin iets wat je altijd kunt voorkomen.
Niet voor niets kozen wij voor de serietitel Uitgegleden. Dakloosheid is in zekere zin domme pech. En een ongeluk zit in een klein hoekje. Voor je het weet, lig je op de grond; misschien met slechts een gekwetst ego of een pijnlijk stuitje, maar voor hetzelfde geld met een gebroken heup of verbrijzeld been. Misschien verlies je een hoop geld – en kom je daar gebutst weer overheen – maar je kan ook zoveel kwijtraken dat je niet meer overeind komt. Dan dreigt ellende.
Misschien is het wel de tijdgeest, maar wat opvalt is dat ongeluk vaak wordt gezien als persoonlijk falen; alsof wij mensen alles in de hand hebben, controleren en beïnvloeden. ‘Geluk dwing je af’ is een onzinnig gezegde, als je het te letterlijk neemt. Geluk en pech zijn toevalsfactoren waarop je geen invloed hebt. Waar je wel invloed op hebt, is de wijze waarop je ermee omgaat. Zeker pech kun je relativeren, mits die pech niet zo groot is dat ze je verlamt. En verlammend werkt alle pech die basisbehoeftes aantast: voedsel en veiligheid, vertaald in: geld om daarin te voorzien. In de podcast bij deze aflevering valt dat allemaal te horen in de verhalen die we optekenden.
In deze serie artikelen en podcasts nemen we een kijkje in de wereld van de dak- en thuislozenzorg. De aandacht gaat vooral uit naar de spanning in het systeem; niet om zondebokken of schuldigen te vinden, maar om stil te staan bij de gevolgen van het denken en doen over dak- en thuisloosheid. Vandaar dat in deze artikelen námen niet worden gebruikt bij citaten, maar wel functieaanduidingen. Belangrijk om te weten, is dat het zoeken naar (botsende) belevingswerelden betekent dat béide een werkelijkheid vertegenwoordigen, maar ook dat ‘werkelijkheid’ niet synoniem is met ‘waar’. In deze serie gaat het niet om de vraag ‘wie gelijk heeft’.
Tering naar de nering zetten
Als er iets is wat daklozen en hun hulpverleners ons duidelijk maken, dan is het wel onze gemakzucht in het denken dat dit ons niet zal overkomen. We hebben als Nederlanders dan wel verzekeringen voor alles wat los en vast zit en volle spaarpotten voor onze oude dag; maar we gaan er niet echt vanuit dat het huis afbrandt, het huwelijk vastloopt of de spaarrekeningen worden geplunderd. De pandemie met covid-19 maakt duidelijk hoe we op ‘pech’ reageren: kwaad om wat ons wordt aangedaan. Geen woord over wat ons overkomt.
Maar laten we de dakloze ook weer niet portretteren als de pechvogel die er niets aan kon doen. Gelukkig is er in april van dit jaar een onderzoek van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) verschenen waarin dit staat: “Wat wel duidelijk is, is dat bijna niemand ‘ineens’ dakloos wordt. Aan dakloosheid gaat vaak een (jarenlange) opeenstapeling van problemen vooraf (…). Dat zijn problemen van mensen zelf en hun directe omgeving, maar ook meer structurele, maatschappelijke ontwikkelingen spelen een rol”. Van dat rapport word je niet vrolijk, ook niet als het ons verhaal en dat van de daklozen bevestigt. Nogmaals de RVS die nu onderzoeksinstelling Platform31 aanhaalt: “Als iedereen een beetje verantwoordelijk is voor alles, is het makkelijk om naar de ander te wijzen als het misgaat of om te wachten tot de ander in beweging komt.”
Abonneer je op ‘Uitgegleden’ via Apple Podcasts, Spotify, Google Podcasts, Soundcloud of Stitcher en blijf op de hoogte van nieuwe afleveringen.
Het zijn relatie- en gezinsproblemen die daklozen vaak aanwijzen als oorzaken. In de podcast hoor je die ook terug, langzaam uitgroeiend tot een onoverbrugbaar probleem. Of schulden, alhoewel die term eigenlijk niet helemaal klopt omdat het probleem ook lijkt te zijn dat steeds meer mensen te weinig verdienen of te onzekere contracten hebben om überhaupt te overleven. Dan valt er geen ’tering naar de nering’ te zetten.
Vakkundigheid
Maar er is meer. Ook de door ons in de voorgaande artikelen aangewezen versnippering en ondeskundigheid worden door de RVS gezien als factor van belang. In feite legt de Raad de bal in het doel om hem deze week door het Sociaal en Cultureel Planbureau nogmaals in te laten schieten. Het SCP constateert immers dat de drie decentralisaties van zorg, participatie en werk, waardoor gemeenten veel meer ter uitvoering kregen, niet goed zijn gelukt. Voor het voorkómen van dakloosheid is vooral het vervangen van bemoeizorg (outreachend werken) door de vraaggerichte aanpak van sociaal wijkteams fnuikend.
Toch is niet alles kommer en kwel. Het tekort aan woningen is niet snel opgelost, maar tegelijk zegt bijvoorbeeld de manager Ambulant wel dat ‘er vanuit de woningbouwverenigingen proactief woningen worden voorgedragen voor onze doelgroep. Het is niet zo dat zij ‘moeilijk doen’. Er bestaat kritiek op de wereld van de schuldhulpverlening waar de Stadsbank als rigide wordt ervaren en malafide bewindvoerders hun slag slaan. Tegelijk wordt er ook gewerkt aan een lijst bonafide bewindvoerders. Daarnaast bestaan er netwerken – ook vanuit de Stadsbank – die een andere aanpak voorstaan en ontwikkelen. Diezelfde netwerken van ‘verwante geesten’ kwamen we ook tegen in de jeugdzorg, (binnen) de maatschappelijke opvang en tussen gemeenten. Zij stralen kracht uit en passen naadloos in de lijnen die SCP en RVS zien. In feite een herwaardering van de vakkundigheid binnen de maatschappelijke opvang.
Het pasje
Dakloosheid is een fenomeen dat niet past in een beeld van een goed georganiseerde samenleving, waarin iedereen is voorzien van de eerste levensbehoeften. Het is daarmee ook de ontkenning dat er mensen zijn die ánders willen of moeten leven. De ‘scheve huisjes’ zijn daarvan een voorbeeld. Bedoeld voor mensen die een prikkelarme omgeving nodig hebben of omdat ze teveel overlast (kunnen) veroorzaken, staan die vaak geïsoleerd. Een gruwel voor de rijtjeshuisbewoners, maar een oplossing voor een ander.
Jammer genoeg zijn er niet genoeg ‘scheve huisjes’ beschikbaar. Ook dat is een aspect van dakloosheid: het probleem is niet goed zichtbaar en de betrokken groep (relatief) niet groot. Dat maakt het wel erg lastig als je je realiseert dat dit wel de mensen zijn die uit de samenleving (dreigen te) vallen. Juist voor hen zijn onorthodoxe oplossingen soms de aangewezen weg. Dat kunnen ‘scheve huisjes’ zijn, maar ook de erkenning dat een terugkeer naar de reguliere samenlevingsvorm niet realistisch is vanwege verslavingsproblematiek of psychische gesteldheid.
Geld(beheer) is een terugkerend thema. Wie bij De Binnenvest terechtkomt, komt in budgetbeheer, wordt ons verteld. Maar ‘dat budgetbeheer wordt gedaan door mensen die er geen verstand van hebben en geen band mee hebben. En dus komt het bij de Stadsbank’. Het is een geluid dat via de Cliëntenraad van De Binnenvest komt, na onderzoek onder de cliënten over het budgetbeheer. Daaruit – en uit de Werkinstructie die wij inzagen – concludeert men dat de cliënt zelf te weinig invloed en vooral zicht heeft op zijn of haar financiën. ‘Het pasje waarop het leefgeld wordt gestort, laat niet zien aan wie wat is betaald’. Ook het minimale overzicht via bankafschriften is er daarmee niet. Of dat een, laten we zeggen, financieel bewustzijn bevordert, is een vraag.
Saneringskrediet
Overigens is het een vraag die ook is besproken met de expert Schuldhulpverlening: tot waar gaat de bemoeienis van budgetbeheerders eigenlijk? Wat als je een erfenis krijgt, geen schulden en dat geld wilt besteden aan een auto? Het antwoord was voor ons beiden enigszins onthutsend: dat hangt af van de ideeën daarover van de bewindvoerder. Diens bevoegdheid gaat dan wel verder dan die van een budgetbeheerder, maar tekent wel de afhankelijkheid.
Het ‘gedoe om geld’ lijkt soms het belangrijkste wrijvingspunt. Niet zozeer de kwaliteit van de noodopvang, maar dat gevoel de regie kwijt te zijn, de onduidelijkheid wie waarover kan en mag beslissen, de ‘rekenfouten’: alles raakt aan de stressvolle emotie ‘onzekerheid’. In Leiden kiest het college van burgemeester en wethouders daarom voor een aanpak van schulden waarin schulden worden ‘overgenomen’ door de gemeente waardoor de schuldenaar nog meer wordt ontlast en ook schuldeisers sneller weten waaraan ze toe zijn. Dat saneringskrediet, zoals het heet, leidt voor de schuldenaar tot nog maar één schuldeiser in plaats van vele, maar kan voor schuldeisers ook leiden tot het moeten nemen van verlies. Want ook dat is inmiddels doorgedrongen: doelmatigheid betekent inleveren van vrijheden, ook voor schuldeisers.
Verantwoording
Deze serie artikelen hoort bij een serie podcasts waarin we, meer dan in de artikelen, de daklozen zélf aan het woord laten. In de artikelen willen we het materiaal aanreiken om die geluiden in perspectief te plaatsen. Het project Uitgegleden is tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van het Leids Mediafonds. Niet onvermeld mag blijven, is de rol die Hans de Kinderen had om ons links en rechts te introduceren, en de rol van ambtenaren, hulpverleners en bestuurders die ons openhartig te woord stonden. Wil je reageren? Stuur dan een mail naar uitgegleden@sleutelstad.nl.
Voor dit artikel is gesproken met een aantal directe hulpverleners en met ambtenaren: Martijn Schut (expert Armoede en Schuldhulpverlening, zelfstandig), Jean Paul van Bohemen (Cliëntenraad De Binnenvest, persoonlijke titel), Marien Karmaoi (maatschappelijk werker De Binnenvest), Femke Post (Straatpastor), Marieke Josten (jongerenhulpverlener bij Cardea), Bernard van der Meij (maatschappelijk werker bij De Binnenvest), Marga van Moorsel (Actieprogramma Dak- en Thuisloze Jongeren, gemeente Leiden), en Jessica Olij (manager Ambulant, De Binnenvest).
Leestip
Voor wie is geïnteresseerd in meer achtergrondinformatie:
Studio Leiden
Middelstegracht 87A
2312 TT Leiden
Studio Leiderdorp
Sisalbaan 13
2352 AZ Leiderdorp
E-mail
redactie@sleutelstad.nl
Telefoon Redactie
071 - 5235907
