'Ons vaccin reist wat af! Het ziet meer van de wereld dan wij'

Gisteren kreeg het Janssen-vaccin Europese goedkeuring: made in Leiden en vanaf half april beschikbaar in Nederland. Maar voordat het in onze armen geprikt wordt, maakt dit coronavaccin een halve wereldreis, vertelt vaccinarchitect Hanneke Schuitemaker vandaag aan Sleutelstad en Omroep West.

Na de toelating in de VS op 28 februari rekende iedereen erop dat het Leidse coronavaccin ook groen licht van de Europese commissie zou krijgen. Maar bij Janssen, en zeker bij het moederbedrijf Johnson & Johnson, lopen ze niet graag op zaken vooruit.
“Het nieuws van de Europese goedkeuring voelde dus zeker als een feestje”, vertelt Schuitemaker via zoom. Ook zij werkt deze maanden vrijwel steeds vanuit huis, dus van samen met collega’s het glas heffen is nu geen sprake. De komende zomer hoopt ze dat nog in te halen.

Spannend
Als onderzoeksleider maakte ze de ontwikkeling in alle fasen mee. Spannend was het bijvoorbeeld in de vorige lente, toen haar team tien kandidaatvaccins had gemaakt die subtiel van elkaar verschilden. Met laboratoriumtests en dierproeven moesten ze er de beste uit pikken om mee door te gaan. “Als je dan niet de goede keus maakt, heeft dat grote gevolgen”, legt Schuitemaker ook op Omroep West uit. Dat kan verderop het verschil tussen succes of mislukking betekenen, maar geen keuze maken is ook geen optie. Dat zou alle vervolgonderzoek onbetaalbaar maken.

Minstens zo spannend was het moment dat ze de resultaten van de internationale praktijktest met 44.000 proefpersonen kon inzien. Zo’n klinische studie gebeurt ‘dubbel blind’; artsen en deelnemers weten niet wie het vaccin krijgt en wie het nepmiddel. Pas als er genoeg mensen ziek zijn geworden, worden alle gegevens gekoppeld en valt te zien of het vaccin echt werkt.

Uit het ziekenhuis
“Eerlijk gezegd vielen die resultaten mij eerst wat tegen”, bekent Schuitemaker. Want kijkend naar hoeveel mensen coronasymptomen kregen, bleken de cijfers (de bekende 66 procent effectiviteit) minder fraai dan die uit praktijkstudies van andere vaccins. Maar in die cijfers tellen ook alle milde gevallen mee, inclusief mensen die alleen een paar dagen een hoestje hebben. En toen ze keek naar ernstiger ziektegevallen, zag ze dat het vaccin daartegen ‘een heel hoge bescherming biedt’. Het houdt je praktisch altijd uit het ziekenhuis. En daar ging het natuurlijk om.

Enkele prik
Een van de troeven van het Leidse vaccin is dat je er maar één prik van nodig hebt. “Er is heel wat discussie over geweest”, blijkt nu. Maar de resultaten van dierproeven en de eerste tests met proefpersonen waren zó gunstig dat het team van Schuitemaker dit aandurfde. Want al na die ene prik was er een sterke immuunrespons te zien, die ook lang doorwerkte.

Janssen koos dus bewust voor een strategie met één prik. De voordeler zijn zonneklaar: je kan de bevolking twee keer zo snel immuun krijgen, tegen lagere kosten en zonder ingewikkelde organisatie om mensen opnieuw op te roepen. Maar dat het vaccin met die ene prik uiteindelijk met vlag en wimpel door alle praktijktests zou komen, was toch niet honderd procent zeker. “Daarom zijn we óók een studie gestart waarbij mensen een tweede prik krijgen.”

Schuitemaker verwacht dat je na een prik met dit vaccin minstens zes maanden immuun blijft. Dat baseert ze op dierproeven en de aanhoudende immuunrespons in de eerste kleinschalige studie met proefpersonen, afgelopen zomer. Toch wijst ze er ook op dat over die lange termijnbescherming bij geen enkel coronavaccin nog zekerheid is. De wereld is daarvoor nog te kort bezig deze vaccins grootschalig uit te rollen.

Een groot rad
Het vaccin is wel in Leiden ontwikkeld, maar is eigendom van een grote multinational, Johnson & Johnson of JnJ. Die laat het op vier continenten produceren en sluit contracten met vele regeringen. Hoe Leids kan je het vaccin dan eigenlijk noemen? Is Leiden misschien maar een heel klein radertje in die enorme machine? Nee, vindt ze. De rol van Leiden moeten we echt niet onderschatten. “Alle vaccinonderzoek van JnJ wordt in Leiden gedaan. En ook de eerste ontwikkeling en productie gebeurt hier. Daarvoor hebben ze ons indertijd ook overgenomen.”

Ze noemt het Leidse bedrijf daarom ‘Een groot rad’ in het wereldwijde vaccinverhaal van JnJ. Tegelijk is juist dat grote concern in staat om snel in veel landen fabrieken in te zetten voor de productie van het nieuwe vaccin. En vergeet niet dat zo’n praktijktest met 44.000 proefpersonen een enorme operatie is, legt Schuitemaker uit. “Dat dat allemaal zo snel gebeurt, is wel de verdienste van Johnson & Johnson.”

Reizen
Soms komt de aanpak van zo’n multinational op de leek wat vreemd over. Want in deze opstartfase van het Leidse vaccin maakt Johnson & Johnson vooral gebruik van bestaande faciliteiten, verspreid over vele landen. En zo kan het dat de celkweken voor het vaccin gedaan worden in Leiden, óf bijvoorbeeld in Zuid-Afrika. Dat de vaten met bulkproductie dan naar de VS gaan om in flacons gestopt te worden. En dat er in België etiketjes op geplakt worden.

“Inderdaad”, zegt Schuitemaker lachend. “Het vaccin reist wat af. Het ziet meer van de wereld dan wij, in deze tijd van reisbeperkingen.” De komende tijd wil JnJ die transportafstanden trouwens wel verkorten, door de Europese productie ook in Europa te verpakken. Maar een groot knelpunt is al dat transport nog niet. Want vaccins gaan in milligrammen, dus ook bij miljoenen doses vaccin valt het aantal vliegtuigladingen nog mee.

Half april
En wanneer krijgt Nederland nou de eerste doses Janssen-vaccin? Die vraag komt natuurlijk niet uit de lucht vallen, na de berichten in internationale media dat JnJ met ‘productieproblemen’ zou kampen. Schuitemaker heeft haar afgewogen antwoord dan ook duidelijk voorbereid.

“We gaan leveren vanaf half april”, legt ze uit. “Ik begrijp best dat er mensen teleurgesteld zijn dat dit niet direct na de goedkeuring van de EU gebeurt, maar april 2021 is steeds ons plan geweest. En daar houden we ons aan. Het zijn echt hele grote operaties en dat stuur je niet zomaar bij. Mensen moeten ook beseffen dat we echt leveren wat we maken. We hebben niet ergens een voorraadje waar we op zitten. Er wordt echte dag en nacht gewerkt door mannen en vrouwen die er heel erg aan toegewijd zijn om dit vaccin beschikbaar te maken voorde hele wereld.”

Dit artikel past in het project “De coronamarathon”, dat wordt ondersteund door het Leids Mediafonds.

Leiden Maatschappij Regio Wetenschap Coronacrisis De virus-estafette vaccinatie