De cholera-pandemie in Leiden: protesten, corruptie en unieke kaarten

Terwijl de dagelijkse update over coronastatistieken ons steeds meer zorgen baart, zijn onderzoekers Martijn Storms en Roos van Oosten van de Universiteit Leiden de geschiedenis ingedoken van een andere pandemie: cholera. Leiden werd in de 19e eeuw maar liefst driemaal getroffen door een heftige cholera-uitbraak. Er blijken interessante overeenkomsten met de huidige crisis, onder meer terug te zien in unieke historische kaarten van de stad.

We gaan terug naar het jaar 1817. De ziekte, officieel bekend onder de naam ‘Cholera Asiatica’, vond haar weg van Calcutta, India, via Rusland, naar Europa. Pas 15 jaar later, in juni 1832, kwam de ziekte via Scheveningse schippers aan wal in Holland. Op het moment dat bekend werd dat Den Haag en Rotterdam getroffen waren door de ziekte, installeerde de Leidse burgemeester een heus ‘Outbreak Management Team’ van geneeskundigen en werd de Lakenhal een tijdelijk ziekenhuis. Het mocht echter weinig baten. Al snel werd bekend dat cholera een zeer dodelijke ziekte was. In slechts zes maanden tijd overleden ruim 10.000 mensen in Nederland aan de ziekte.

Een unieke kaart
“De huidige corona-uitbraak gaf me het idee om te gaan kijken naar kaarten van andere pandemieën”, vertelt Martijn Storms, curator van kaarten en atlassen bij de Universiteitsbibliotheek. “Op cartografisch gebied was de cholera-uitbraak blijkbaar een drijfveer om kaarten te gebruiken voor thematische informatie. Veel steden lieten een stadskaart maken met informatie over de cholera-uitbraak. Zo ook Leiden, die mogelijk als één van de eersten van Nederland en Europa een dergelijke kaart wist te produceren.”

[C. Pruys van der Hoeven, C.W.H. van Kaathoven & G. Salomon], Plattegrond der stad Leiden [in 1832]. [Leiden: C.C. van der Hoek, 1833] (COLLBN Port 14 N 53)..

Op deze kaart zijn vier klassen te onderscheiden, die elk de mate schetsen waarin de buurt is getroffen door cholera-sterfgevallen. Dit gaat van wit (niet aangetaste buurten) naar lichte en donkere arcering tot uiteindelijk zwart (zwaar getroffen buurten). “Dat waren enkele doodlopende straatjes en sloppenwijkjes waar de armste bewoners in onhygiënische omstandigheden leefden”, vertelt Storms. “Het is ook interessant om te zien dat er in deze kaart wel gebruik wordt gemaakt van relatieve aantallen. Er zijn tegenwoordig een hoop gemeenten die coronakaarten inkleuren met absolute getallen, wat geen representatie is van de werkelijkheid.”

Protesten en de tweede golf
De ‘coronaprotesten’ die we steeds meer zien, zijn niet nieuw. “Bij de eerste golf van de cholera-uitbraak waren er ook protesten tegen de maatregelen”, vertelt Rina Knoeff, historicus aan de Rijksuniversiteit Groningen, op NPO Radio 1. “Er zit echter altijd meer achter zulke protesten. Het waren de armste bewoners die werden getroffen door cholera, en door de pandemie kwam het sociale en financiële onrecht in de samenleving naar boven. Er bestonden zelfs complottheorieën over de uithuisplaatsing van armen.”

Bij de tweede golf waren er een stuk minder protesten. Die golf kwam een luttele 17 jaar na de eerste, namelijk in 1849, vlak na de revolutie van 1848. “Hierdoor was er minder een idee van sociale ongelijkheid wat men terug zag in het gebrek aan protesten”, legt Knoeff uit.

Er was nog bijzonder weinig bekend over de ziekte en haar verspreiding, waardoor een groep artsen in Nederland een hygiënistenbeweging installeerde om zo samen te werken aan oplossingen. Er zijn van deze golf helaas geen kaarten gemaakt en over deze uitbraak in Leiden is nog weinig bekend.

Corruptie en de derde golf
Na een reeks kleinere uitbraken was er in 1866 wederom een grote uitbraak in Leiden terwijl er, 34 jaar na de eerste uitbraak, nog steeds te weinig over bekend was. Roos van Oosten, assistent-professor Archeologie aan de Universiteit van Leiden doet momenteel onderzoek naar deze uitbraak. “Hoe cholera verspreidde wist men lang niet”, vertelt ze. “In 1855 publiceerde John Snow zijn besmet-water theorie, waarin hij – geheel tegen de toenmalige gedachten in – opperde dat cholera niet via de lucht, maar via water verspreidde.”

In Leiden werd er dankzij deze theorie actie ondernomen. “De VVVL, de Vereniging tot Verbetering van de Volksgezondheid te Leiden, werd opgericht”, vertelt Van Oosten. “Die verenigingsleden, een team van een rechter, fabrikant en hoogleraar, trokken de wijken in en gingen van deur-tot-deur om de woonomstandigheden en waterputten te inspecteren bij de meer dan 2.000 huizen van de minderbedeelden. Dat cholera vooral in de achterbuurten toesloeg, was evident.”

Bij deze huisbezoeken deed de VVVL onderzoek naar de staat van het water. Pas in 1874 kwam er een eindverslag van hun onderzoek in de vorm van een handgetekende kaart die nooit meer gedrukt is. Op deze kaart zijn cirkeldiagrammen van sterfgevallen te zien per adres. Niet erg AVG-proof, maar men wist wel waar je niet op de koffie moest.

Verzet
De theorie dat cholera via water verspreid werd, werd door de VVVL van tafel gegooid. “Er moet hier vermeld worden dat de leden van de VVVL warm pleitbezorger waren van duinwaterleidingen”, legt Van Oosten uit. “Als cholera via water zou verspreiden, zou deze nooit worden aangelegd. Door hun lobby is de leiding uiteindelijk wel aangelegd.”

In de huidige coronacrisis hebben we volgens Stroms naast een pandemie ook te maken met een ‘infodemie’. Er is zo veel informatie beschikbaar dat je soms niet meer weet waar je moet kijken of wat je kan vertrouwen. Volgens Knoeff leert de geschiedenis ons dat we meer moeten kijken naar de pandemie als een maatschappelijk probleem in plaats van een medisch. “Zolang we strenge maatregelen hebben zullen mensen zich nu eenmaal verzetten.”

Leiden Maatschappij Coronacrisis