Dat geld een belangrijke rol speelt in de samenleving, is duidelijk. Voorgaande generaties zouden daarover waarschijnlijk de wenkbrauwen hebben gefronst. Zelfs aan een mensenleven hangt een prijskaartje, blijkt bijvoorbeeld uit de discussie over zorgkosten. Dat lijkt neutraal, maar is in hoge mate normatief; bepaald door waardering. In de gesprekken met daklozen kwam die normering ook terug, zij het net anders.
Een van de jongere daklozen werd veel sterker geleid door zijn angst om zijn uitkering kwijt te raken, dan door het begeleidingsplan dat de begeleider met hem opstelde. Met andere woorden: het regime van een andere organisatie dan de maatschappelijke opvang, De Binnenvest, bepaalde daardoor de situatie. Of neem de talrijke verhalen waaruit blijkt dat schuldsanering als belangrijkste wordt gezien en weer niet de maatschappelijke organisatie. En dan is er natuurlijk nog het regime dat De Binnenvest oplegt, als je daar komt te wonen. In feite doet zich dan hetzelfde voor: je werkt immers aan je ‘herstel’ – een echte ‘zorg’term, alsof je iets mankeert – en anderen beslissen over jouw perspectief.
In deze serie artikelen en podcasts nemen we een kijkje in de wereld van de dak- en thuislozenzorg. De aandacht gaat vooral uit naar de spanning in het systeem; niet om zondebokken of schuldigen te vinden, maar om stil te staan bij de gevolgen van het denken en doen over dak- en thuisloosheid. Vandaar dat in deze artikelen námen niet worden gebruikt bij citaten, maar wel functieaanduidingen. Belangrijk om te weten, is dat het zoeken naar (botsende) belevingswerelden betekent dat béide een werkelijkheid vertegenwoordigen, maar ook dat ‘werkelijkheid’ niet synoniem is met ‘waar’. In deze serie gaat het niet om de vraag ‘wie gelijk heeft’.
Buiten de boot vallen
Wie zich aanmeldt bij een instelling verliest autonomie. Dat klinkt dramatisch, maar het is wel de werkelijkheid van afhankelijkheid; of het nu van De Binnenvest is, van het UWV, van de Stadsbank, een curator of van een ziekenhuis. Hun regels zijn bepalend. En daarmee ook hun visie op wat goed is voor jou. Het is een fenomeen waar we in het dagelijks leven achteloos overheen stappen omdat het meestal ook regels zijn in je eigen belang. Maar in het geval van het (weer) vormgeven van je hele leven – zoals in het geval van dakloosheid – is het toch anders.
Er is in de podcasts een steeds terugkerende spanning te beluisteren over de vraag wat goed is voor jou. En de bijna generieke oplossing die wordt gehanteerd, is: werken, want daardoor ben je financieel onafhankelijk. In het bijzonder voor jongeren is dat de stip aan de horizon. In zijn algemeenheid vergaat het dakloosheid net als armoede en voedselbanken: in een land als Nederland hoort het niet voor te komen en moet het worden bestreden. Zeker in de gesprekken met de mensen in meer beleidsmatige functies worden daar, tussen de regels, vraagtekens bij geplaatst. Is dakloosheid niet (ook? vooral?) een gevolg van de wijze waarop samenleving en economie in elkaar steken? Is het echt de wereld uit te helpen, of moeten we er – net als bij frictiewerkloosheid – vanuit gaan dat er altijd dakloosheid zal zijn? Dat er altijd mensen buiten de boot vallen?
Abonneer je op ‘Uitgegleden’ via Apple Podcasts, Spotify, Google Podcasts, Soundcloud of Stitcher en blijf op de hoogte van nieuwe afleveringen.
Aannames spelen een belangrijke rol, óók als in woord de cliënt centraal staat en maatwerk wordt geleverd. Een van de hulpverleners benoemt dat laatste als een ‘slap antwoord op slecht beleid’. In datzelfde gesprek komen ook uitlatingen voor als ‘je moet soms beperkingen erkennen’ en ‘soms kun je niet maken wat kapot is’. Heel opvallend is de mening dat er ook aannames bestaan over de hulpverleners als ‘emotioneel te betrokken, lossen het wel op, maar zijn naïef’. Dat is zorgwekkend omdat er een gevoel niet serieus genomen te worden, uit blijkt. Blijkbaar hoort, in de ogen van buitenstaanders, de professionele hulpverlener afstandelijk en in zekere mate wantrouwend te zijn. Terwijl hulpverleners liever neutraal willen zijn, niet oordelend.
Cliëntbelang
Uit onderzoek is genoegzaam bekend dat oplossingen vinden voor ontwikkelingen met een grote sociale impact – zoals armoede, werkloosheid, (chronische) ziekte, en ook dakloosheid – veel eisen van de hulpverlening. In een aantal gevallen is de situatie hopeloos en in een aantal gevallen is de oplossing heel eenvoudig te vinden. Het gros ligt ergens daar tussenin. En juist dan wordt veel geëist van de hulpverlening: inlevingsvermogen, creativiteit, motiverend vermogen en kritische houding. Volgens een ervaren hulpverlener ‘in elk geval niet het strikt toepassen van regels’. Dat wringt (weer), want de aanpak is vaak gestandaardiseerd in een planmatige opzet.
‘Zes van de tien collega’s’ zijn in die visie ‘niet geschikt’ voor dit werk. Dat heeft alles te maken met de opvattingen over de beroepshouding. Maar op managementniveau wordt dat signaal niet keihard weersproken. Die ‘ongeschiktheid’ ligt niet vooral aan die personen, maar is een gevolg van de werkwijze, is een gevolg van het systeem. Te makkelijk wordt gedacht aan ‘het overdragen van kennis, maar wordt de rol van ervaring vergeten’. Daaraan mag worden toegevoegd dat ‘het ontbreekt aan filosofische discussies’.
Voordat iemand dat letterlijk neemt en reageert dat dat leidt tot oeverloos geklets: hier wordt bedoeld dat er te weinig ruimte is of wordt genomen om na te denken over het werk. Met welk doel doe je iets? In welk maatschappelijk klimaat? Tot waar is het cliëntbelang leidend? Maatschappelijk werkers zouden in die visie ‘generalisten moeten zijn’ in plaats van specialist in een team met andere specialisten. Het is overigens een visie die door het gros van de daklozen die we spraken, wordt gedeeld. Door die teams verbrokkelt namelijk de integrale hulpverlening onder vele handen.
Op de rails
Voordat de pijlen zich richten op de hulpverleners, is het noodzakelijk ook te wijzen op het net van betrokken organisaties en hun rol. Wie zich meldt bij De Binnenvest krijgt, naast de interne hulpverleners, ook te maken met bijvoorbeeld de Stadsbank, de sociale dienst – voor jongeren het Project Ja – en het UWV. Het valt niet te ontkennen dat ook daar zaken mis gaan. Fouten worden gemaakt en standpunten worden ingenomen die direct effect hebben op de situatie van een dakloze. In de bij dit artikel horende podcast is een aantal daarvan terug te horen; van een volledig foute dossiervorming tot haast institutioneel wantrouwen bij het afzeggen van afspraken.
Het zijn geen incidenten. Het verhaal van de fixatie op protocol en tijd, hoorden we meer. Er lijken soms geen uitzonderingen noch geldige excuses te kunnen bestaan. Het is een belangrijke constatering vanuit de hulpverleners, dat dat een herstel niet per sé bevordert. ‘Voor mijn cliënt voelde het alsof zij macht over hem hadden vanwege de uitkering’. Of dat het mogelijkheden afschermt. ‘Een voorschot is mogelijk, maar men gebruikt het voor dakloze jongeren nooit’. Om welke reden dan ook is het effect dat er niet eensluidend wordt omgegaan met mensen. Mensen die, zoals we hoorden in de podcasts, geconfronteerd worden met het weer op de rails krijgen van een heel leven. Met de rouw over verloren gegane zaken en ervaringen. Met het verwerken van meestal nare herinneringen. Met het in kaart brengen van schulden. Met de vraag hoe je dit in vredesnaam aan familie en vrienden vertelt. Veel – te veel – adviezen en verplichtingen hoe dat te doen, werken dan averechts.
Verantwoording
Deze serie artikelen hoort bij een serie podcasts waarin we, meer dan in de artikelen, de daklozen zélf aan het woord laten. In de artikelen willen we het materiaal aanreiken om die geluiden in perspectief te plaatsen. Het project Uitgegleden is tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van het Leids Mediafonds. Niet onvermeld mag blijven, is de rol die Hans de Kinderen had om ons links en rechts te introduceren, en de rol van ambtenaren, hulpverleners en bestuurders die ons openhartig te woord stonden. Wil je reageren? Stuur dan een mail naar uitgegleden@sleutelstad.nl.
Voor dit artikel is gesproken met een aantal directe hulpverleners en met ambtenaren: Jojanneke Kraan (landelijk actieprogramma Dak- en thuisloze jongeren), Femke Post (Straatpastor), Marieke Josten (jongerenhulpverlener bij Cardea), Bernard van der Meij (maatschappelijk werker bij De Binnenvest), Marga van Moorsel (Actieprogramma Dak- en Thuisloze Jongeren, gemeente Leiden).
Leestip
Voor wie is geïnteresseerd in meer achtergrondinformatie:
Wil je reageren? Stuur dan een mail naar uitgegleden@sleutelstad.nl.
Studio Leiden
Middelstegracht 87A
2312 TT Leiden
Studio Leiderdorp
Sisalbaan 13
2352 AZ Leiderdorp
E-mail
redactie@sleutelstad.nl
Telefoon Redactie
071 - 5235907
