Regionale samenwerking scoort een 5.8, fusie blijft emotioneel beladen

Bijna alle fracties uit de Leidse gemeenteraad zeggen dat een fusie van regiogemeenten ‘op termijn onvermijdelijk is’. Alle politieke fracties uit de vijf regiogemeenten zeggen bestuurlijke samenwerking daarnaast belangrijk te vinden, maar de huidige vorm wordt beoordeeld met een magere 5,8.

Dat blijkt uit een onderzoek door de redactie van Sleutelstad onder alle 35 politieke fracties in de Leidse regio. 29 daarvan reageerden op tien vragen over regionale samenwerking en de komst van een Groot Leiden, waarbij de vijf gemeenten samen verder zouden gaan als één grote stad.

Tussen het grote Leiden en de kleinere gemeenten Oegstgeest, Voorschoten, Leiderdorp en Zoeterwoude zit veel verschil als het gaat om de onderlinge samenwerking. De fracties die zeggen dat ‘fusie op termijn onvermijdelijk is’ komen voor het grootste gedeelte uit Leiden. In de kleinere gemeenten denken de meeste fracties juist zelfstandig te kunnen blijven vanwege de samenwerking via gemeenschappelijke regelingen. De D66-fracties in de buurgemeenten zijn daar een uitzondering op en voorzien een gemeenschappelijke toekomst.

Gevraagd naar de samenwerking over de afgelopen 3,5 jaar, sinds de laatste gemeenteraadsverkiezingen, zijn de meeste partijen positief. Toch ziet bijna elke partij wel ruimte voor verbetering. “De samenwerking is niet intensief genoeg om de uitdagingen waar we voor staan aan te pakken”, zegt het CDA in Leiderdorp. En D66 Oegstgeest ziet dat burgemeesters en wethouders intensiever samen zijn gaan werken, terwijl dat tussen gemeenteraden juist minder is geworden. “Dat geeft risico’s voor de democratische legitimering.”

Excuses
De discussie over samenwerking en fusie in de Leidse regio speelt al veel langer. In 2015 probeerde Elco Brinkman alle gemeenten op een lijn te krijgen over een fusie van gemeenten, maar dat was in de ogen van veel mensen een mislukte poging. Wel werd afgesproken om op thema’s samen te werken. Vier jaar later zochten de politici elkaar weer op, maar ook bij de nieuw verkozen gemeenteraden bleek nog veel oud zeer aanwezig. Tot een vervolgbijeenkomst kwam het daardoor niet.

Desondanks waagde Leiderdorp in 2020 een poging tot verdere samenwerking en liet onderzoeken wat een fusie met andere gemeenten voor gevolgen zou hebben. Onderzoeksbureau Berenschot concludeerde op basis van die vraag dat de samenwerking in de Leidse regio flink verbeterd kan worden, waarna wethouder Van Woudenberg de samenwerkingshandschoen oppakte. De Leidse burgemeester Henri Lenferink liet echter al snel weten ‘geen gesprekken over te willen doen’.

Iedere keer wordt de fusiekaart getrokken. De expansiedrift van Leiden is helaas niet te temmen

Toch was het de Leidse gemeenteraad die het onderwerp deze week weer prominent op de agenda zette. Een meerderheid sprak dinsdagavond in een regionaal visiedocument de wens uit tot een ‘bestuurlijke eenheid’ in de regio. Dat zorgde in de andere gemeenteraden direct voor ophef, die lezen de wens uit Leiden als een opmaat naar fusie. “Het leidt tot de nodige irritatie”, zegt de VVD in Oegstgeest die ‘excuses passend zou vinden’. Burgemeester Jaensch reageerde daarop met de mededeling dat er ‘geen druk van buitenaf is die op fusie aanstuurt’ en dat ‘iedere gemeente gaat over eigen bestuurlijke toekomst’.

Het maakt in ieder geval duidelijk dat een fusie tot één grote stad zowel binnen als buiten Leiden veel emotie oproept bij raadsleden. Dat blijkt ook uit het onderzoek van Sleutelstad. Vanuit de buurgemeenten van Leiden zijn er zelfs politici die het woord niet willen uitspreken en het maar hebben over het ‘f-woord’. “Wij zullen nooit, ik herhaal nooit, instemmen met fusie”, reageert de VVD uit Zoeterwoude. “Er is nog veel wantrouwen”, bevestigt ook het CDA in die gemeente. “Iedere keer wordt de fusiekaart getrokken. De expansiedrift van Leiden is helaas niet te temmen.”

Taboe
Daar wil Commissaris van de Koning in Zuid-Holland Jaap Smit, desgevraagd, graag wat tegenin brengen. De afgelopen jaren toonde hij zich meermaals voorstander van een ‘krachtige’ Leidse regio. “Als u er zelf niet uitkomt, dan helpen wij een handje”, zei hij in aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen in 2019. Gevraagd naar die opmerking zegt hij nu dat dat handje nog niet geholpen hoeft te worden. “Ik grijp alleen in als er grote problemen zijn, verder ligt het bij de gemeenten zelf. Maar ik blijf ze er wel aan herinneren.”

Verslaggever IJsbrand Terpstra in gesprek met Commissaris van de Koning Jaap Smit

Hoewel hij keer op keer benadrukt dat hij het vanuit de provincie niet wil afdwingen, is Smit wel voorstander van een ‘bestuurlijk sterke’ Leidse regio. “Zeker als ik kijk naar de belangen die er spelen en de relatie met de regio’s Den Haag of Amsterdam.” Een fusie tot een Groot Leiden is volgens Smit niet de enige optie, maar hij hoopt wel dat de gemeenten over het onderwerp samenwerking ‘zonder taboes’ kunnen blijven spreken.

Dat geluid vindt ook zijn weg bij de politieke fracties in de regio. Een grote meerderheid van de Leidse gemeenteraad vindt fusie, gesteund door een enkele partij uit een omliggende gemeente, ‘op termijn onvermijdelijk’. Daarvoor worden met name ‘het aanpakken van gezamenlijke uitdagingen’, efficiëntie en de financiële positie van kleinere gemeenten als reden geven. Maar, zo wordt ook hier weer benadrukt: ‘fusie moet geen doel zijn, maar een middel’.

Leiden scoort laag op participatie, dus een stevige positie in de raad voor omliggende dorpen is essentieel

Het CDA in Leiderdorp is een van de partijen die ook een onvermijdelijke fusie voorziet, maar de fractie denkt daarbij eerder aan een aantal kleinere gemeenten die samengaan dan aan een Groot Leiden. “Leiden scoort laag op participatie, dus een stevige positie in de raad voor omliggende dorpen is essentieel. Zo voorkomen we dat we het pad volgen van de Leidse wijken die niet de binnenstad of het Bio Science Park zijn”, zeggen de Leiderdorpse christendemocraten. “Nu hebben inwoners hier nog contact met de wethouder of raadsleden.”

Wooncrisis
Om ervoor te zorgen dat niet de vorm van samenwerking centraal staat, maar de inhoud, werd jaren geleden afgesproken om samen te werken op een aantal thema’s. De politieke redactie van Sleutelstad schreef de afgelopen tijd over vier van zulke onderwerpen. Daaruit bleek dat men bij woningbouw en bedrijventerreinen graag samen op wil trekken, terwijl welzijnswerk en sportvoorzieningen liever binnen de eigen gemeentegrenzen worden geregeld.

Het merendeel van de politieke fracties vindt dat samenwerken op de thema’s woningbouw en bedrijventerreinen loont. 4 op de 5 vindt dat de bedrijventerreinenstrategie ‘een schoolvoorbeeld van regionale samenwerking’ is. “Maar de democratische legitimatie is laag,” zegt het CDA uit Leiden, “want een Leids raadslid kan niks vinden over bedrijventerreinen in Leiderdorp.”

Bijna driekwart van de fracties vindt dat gemeenteraden elkaar zouden moeten kunnen houden aan afspraken over woningbouw. “Er moeten meer woningen komen in de regio”, verwoordt GroenLinks uit Voorschoten de algemene tendens. Progressief Oegstgeest spreekt van een ‘wooncrisis’ die harde afspraken en onderlinge controle legitimeert. Volgens D66 Oegstgeest wordt het met zulke afspraken echter te complex en de VVD uit dat dorp wijst op de verantwoordelijkheid van de individuele gemeenteraden. “Die moeten het laatste woord hebben.”

Tekst gaat verder onder de afbeeldingen

De verschillen tussen de politici worden een stuk duidelijker als het om sportvoorzieningen en welzijnswerk gaat. 45 procent van de fracties ziet er wel wat in om het budget voor zwembaden regionaal in plaats van lokaal te besteden, maar een andere 42 procent is daar juist tegen. Tot die laatste groep behoort bijvoorbeeld Progressief Zoeterwoude. “Dit is een dienst die woonkernen sociaal bindt.” Dat noemen voorstanders van een regionaal budget overigens ook, maar die zeggen dat een gemeentegrens niet leidend hoeft te zijn; een zwembad kan ook dichtbij zijn als het in een andere gemeente staat, is het idee.

Referendum
Een opvallende conclusie uit een artikel over welzijnswerk was dat elke gemeente dat op een andere manier heeft georganiseerd. De helft van de politieke fracties vindt dat het soort welzijnswerk waar je toegang toe hebt niet afhankelijk zou moeten zijn van de gemeente waar je in woont. “Verschillen zijn gewoon niet uit te leggen”, klinkt het over het algemeen. Een van de fracties wijst er terecht op dat lokale verschillen het gevolg zijn van de decentralisatie van welzijnswerk. “Dat pakt verkeerd uit”, zegt ONS Voorschoten. Voorstanders van lokaal welzijnswerk (de andere 50 procent) wijzen op de verschillende vraag per gemeente.

De vraag die blijft hangen is hoe het nu verder moet. Want hoewel nagenoeg alle fracties aangeven samenwerking tussen gemeenten belangrijk te vinden, krijgt de huidige vorm van diezelfde raadsleden maar net een voldoende. Een referendum uitschrijven om het dan maar aan de inwoners van de regio te vragen, zien slechts drie (kleine) lokale partijen zitten.

De lokale identiteit wordt door politici gebruikt om politieke macht te verwerven

De overgrote meerderheid vindt dit onderwerp ongeschikt voor een referendum. “Bij referenda regeert de onderbuik en dat komt de discussie over slagvaardige regionale samenwerking niet ten goede”, aldus het CDA in Leiden. De Leidse SP ziet nog een andere beer op de weg: “De lokale identiteit wordt door politici gebruikt om politieke macht te verwerven. Zolang dat succesvol is, heeft een referendum geen nut.”

Dansvloer
Ook Commissaris van de Koning Jaap Smit wijst op de almaar overheersende onderbuikgevoelens. Hij ziet een ander geschikt moment om het over de regionale samenwerking te hebben: de aankomende gemeenteraadsverkiezingen op 22 maart. “Durf het eerlijke verhaal te vertellen”, zegt hij. “Ik vraag van politici om niet alleen de sentimenten te bedienen die er leven, maar mensen ook mee te nemen in een vergezicht. Je moet niet alleen maar bang zijn voor mogelijk verlies zonder dat je ook de winst durft te bespreken.”

Hoewel het opheffen van gemeentegrenzen geen populaire boodschap is, ziet Smit daarin wel een rol weggelegd voor de raadsleden. Daarbij kijkt hij vooral naar de buurgemeenten van Leiden. “Ik kan niet ontkennen dat het de afgelopen tijd wat stil is geweest, daarom zeg ik tegen de buurgemeenten: trek je beste pak of beste jurk aan en verleid Leiden om mee de dansvloer op te gaan”, aldus Smit, die weet dat Leidse raadsleden ongemotiveerd zijn achtergebleven na de vorige pogingen om het gesprek op gang te brengen. “En tegen Leiden zeg ik: laat je verleiden, want dit gesprek moet doorgaan.”

Verantwoording
Dit artikel is het vijfde en laatste stuk van een onderzoek naar samenwerking in de Leidse regio. Het Leids Mediafonds heeft dit mogelijk gemaakt. In het onderzoek kijkt de politieke redactie van Sleutelstad naar de samenwerking op vier thema’s: regionale voorzieningen, welzijnswerk, bedrijventerreinen en woningbouw.

Voor dit laatste artikel kregen alle politieke fracties uit de gemeenteraden van Leiden, Oegstgeest, Voorschoten, Leiderdorp en Zoeterwoude de vraag om antwoord te geven op tien vragen over samenwerking en fusie. 29 van de 35 fracties reageerden. Bij elke vraag was er de mogelijkheid om een toelichting te geven, uit die toelichting is waar mogelijk geciteerd.

We ontvingen geen reactie van: LPL, GroenLinks en PvdA uit Leiderdorp. Lokaal Oegstgeest en Hart voor Oegstgeest uit Oegstgeest. PvdA uit Voorschoten. Van hen hebben we dus geen reactie kunnen opnemen.

Leiden Leiderdorp Oegstgeest Politiek Regio Voorschoten Zoeterwoude Samenwerking in de Leidse regio