Binnen een jaar een coronavaccin? Onderzoeker Ingrid de Visser legt het uit

De coronacrisis is nog geen jaar oud als de eerste vaccins verspreid worden. Hoe dat kan? Ingrid de Visser-Kamerling van het Leidse CHDR legt het uit. “Iedereen zet echt alles op alles. Dan blijken veel dingen sneller te kunnen, zonder bochtjes af te snijden wat betreft veiligheid.”

Als medisch bioloog wil De Visser bijdragen aan de gezondheid van mensen. Dat bracht haar veertien jaar geleden bij het Centre for Human Drug Research, dat onderzoek doet met proefpersonen. Lange tijd onderzocht ze middelen tegen hartkwalen, neurologische ziektes en pijnklachten. Met kleine stapjes werd daarbij betere medicatie ontwikkeld.

“Ja, dan is de strijd tegen het coronavirus wel iets anders. Een compleet nieuwe ziekte die wereldwijd toeslaat. Waartegen nog geen enkele medicatie bestaat, en geen vaccin dat zo’n infectieziekte kan indammen. Een enorme uitdaging”, zegt De Visser.

Griepvaccins
Sinds drie jaar houdt haar instituut zich intensiever bezig met infectieziektes, in samenwerking met het LUMC. De Visser testte vaccins tegen griep en andere virussen. En ze doet onderzoek naar een nieuw malariamedicijn. Die ervaring met infectieziekten komt nu van pas.

Want opeens was er de pandemie van Covid-19. Tijdens de lockdown moest het CHDR bijna al het onderzoek stilleggen. Maar voor corona werd al snel een uitzondering gemaakt. “We konden bijdragen aan een grote trial met Remdesivir, het eerste middel dat iets tegen dit virus kon uitrichten. Geen wondermedicijn, maar het verkort wel de ligduur in het ziekenhuis.”

Be ready
“De aanloop naar een coronavaccin begon bij ons al in februari. Corona leek nog louter een probleem in China. Maar wij zagen de bui hangen: hier moest heel snel een vaccin tegen komen.” Ze dacht aan de slepende procedures om onderzoek met proefpersonen te kunnen beginnen en besefte dat alles nu anders moest. En de vrijwilligers? Die moesten meteen geworven worden.

Onder het vaandel “Be ready” maakte ze een gedetailleerd plan voor het testen van coronavaccins. “We zijn met alle instanties gaan praten. Die hadden ook al nagedacht, maar ik denk dat wij ze net een extra zetje hebben gegeven. Iedereen begreep de urgentie.”

Vanaf dat moment ging alles snel. De Visser schreef een artikel over het BeReady-protocol. “De boodschap was: Nederland is hier klaar voor.” En in juni was het zo ver: Janssen Vaccines, nota bene 500 meter verderop gevestigd op het Leiden Bioscience Park, zocht instituten die de belangrijke fase-2-studie met het ‘Leidse’ vaccin konden doen. Het CHDR werd één daarvan.

Fase 1-2-3
Zulke ‘klinische studies’ kennen een vaste volgorde. Eerst wordt een vaccin uitgebreid getest in het laboratorium – met in de eindfase toediening aan proefdieren. Als dat goed gaat, is het tijd voor de studies met proefpersonen. Dat gaat in drie stappen:

Fase-1 gaat puur over veiligheid. Een paarhonderd proefpersonen krijgen het vaccin en er wordt nauwgezet gekeken of het geen nare bijwerkingen heeft.

Fase 2 draait om de immuunrespons. Schudt het vaccin het afweersysteem wakker? Dit is het onderzoek waar het CHDR bij het Leidse coronavaccin aan meedoet. Ook hier gaat het om een paarhonderd mensen.

Fase 3 is de laatste fase. Zo’n 30 tot 60 duizend proefpersonen krijgen een prikje en daarna is het wachten tot er een paar honderd besmet worden. Nu moet blijken of het vaccin werkelijk bescherming tegen de ziekte biedt.

Training
De Visser: “Zo’n vaccin bevat altijd een verzwakte versie van het virus, óf een klein stukje van het virus. Het mist de ziekteverwekkende eigenschappen, maar leert je afweersysteem wel om het virus te herkennen. En als je dan het echte virus een keer krijgt, is je immuunsysteem paraat en kan het direct handelend optreden.”

“Wat je wel ziet: hoe ‘echter’ een vaccin, hoe beter en langer je daarna immuun blijft tegen het virus.” Ze verwijst naar een Video van LUMC-collega Meta Roestenberg, bij de Universiteit van Nederland. Die vergelijkt daarin virussen met inbrekers.

Ons lichaam moet die inbrekers leren herkennen. En als er een nieuwe bende inbrekers opduikt is het belangrijk om de bewakers tijdig daarop te trainen. Voor die training zorgt een vaccin: als een soort toneelspeler die verkleed is als een lid van de nieuwe virusbende.

Ingrid De Visser-Kamerling: nuchter over bijwerkingen

Bijwerkingen
Over bijwerkingen is De Visser nuchter. “Natuurlijk zullen sommige mensen spierpijn krijgen in de arm waarin ze de prik hebben gekregen en soms krijgen ze ook even koorts of een grieperig gevoel. Dat is precies de bedoeling: het bewijst dat je immuunsysteem is wakker geschud en dat je bezig bent je afweer te organiseren.”

Voor bijwerkingen op lange termijn hoeven we volgens haar niet bang te zijn. Want het vaccin wordt zo weer opgeruimd. “Het gaat om een klein stukje virus. Ons afweersysteem weet wat het daarmee moet doen; binnen enkele dagen wordt het virus je lichaam uit gewerkt. Er blijft niks van het vaccin achter.”

“Wat wél langer blijft, is de training van je immuunsysteem, het ‘geheugen’ van je afweer. Bij vaccinatie tegen mazelen blijf je levenslang immuun. Bij deze ziekte weten we dat nog niet precies, maar het zal hopelijk om jarenlange bescherming gaan.”

Twijfels
“Haha, nee. Ik heb geen aandelen in vaccinbedrijven.” Als onderzoeker is De Visser onafhankelijk, en dat geldt ook voor de instanties die over de vaccins moeten beslissen. Daarom heeft ze vertrouwen in de komende vaccinatie. “Ik laat mezelf en mijn kinderen zeker vaccineren zodra dat kan.”

De Visser begrijpt wel dat mensen twijfels hebben. “Als je gezond bent, ben je misschien minder bereid om een vaccin te accepteren. Maar je wilt zeker ook geen Covid krijgen. Want de risico’s daarvan zijn vele malen groter dan de bijwerkingen van een vaccin.”

Supersnel
Ze komt terug op de snelheid van de vaccinontwikkeling. “Deze pandemie kan zo enorm veel slachtoffers maken dat iedereen hem zo snel mogelijk wil aanpakken. Onderzoekers, fabrikanten én toezichthouders zetten echt alles op alles – zonder bochtjes af te snijden bij het bewaken van de veiligheid.”

Ze noemt de overheidsmiljoenen voor onderzoek. En de instanties die nu geen onderzoeksplannen op een stapel leggen. “Die werken keihard, ook ’s avonds. En ze vergaderen nu niet wekelijks, maar direct zodra dat nodig is. Dat scheelt maanden.”

Ook onderzoek en productie gaan supersnel. “Als je er heel veel menskracht en geld aan besteedt, en al het andere opzij zet, kán dat.” Het Leidse bedrijf Janssen onderzocht bijvoorbeeld in mei gelijktijdig tien varianten van haar kandidaat-vaccin. “En toen het gekozen vaccin in het fase-1 onderzoek veilig genoeg bleek, werden de twee volgende fases gelijktijdig gestart.”

Bedrijfsrisico
Is dat laatste niet riskant? De Visser: “Nee, want je weet al dat de veiligheid van het vaccin oké is. De enige die risico neemt is de fabrikant, want die steekt al veel geld in grootschalig onderzoek terwijl de precieze werkzaamheid nog onderzocht wordt. Er is dus een kans dat dat allemaal weggegooid geld is. Maar in deze tijden van crisis zijn financiële risico’s gewoon minder belangrijk.”

Verschillende vaccinbedrijven, zoals Janssen en AstraZeneca, zijn ook al heel vroeg begonnen met grootschalige productie. “Normaal wacht je tot je vaccin goedgekeurd is. Daarna duurt het nog maanden voordat de eerste vaccins verspreid kunnen worden. Deze keer wil niemand zo lang wachten.”

Er zijn nieuwe vaccinfabrieken uit de grond gestampt. Een deel zal straks nutteloos blijken, een flink bedrijfsrisico, maar die pijn wordt verzacht doordat regeringen hebben meebetaald aan de vaccinontwikkeling.

Goedkeuring
Wat ook helpt, is dat de biologische technieken voor vaccinontwikkeling enorm zijn vooruitgegaan. Het Leidse vaccin is bijvoorbeeld gebaseerd op een onschuldig menselijk verkoudheidsvirus, waaraan een klein stukje van het coronavirus is toegevoegd – zodat onze afweer het ‘echte’ coronavirus leert herkennen. Aan die techniek is twintig jaar gewerkt en dat leverde al een succesvol vaccin tegen Ebola op. Een grote doorbraak.

De Visser: “Nu wordt diezelfde techniek benut bij het coronavaccin. Ook de productie werkt hetzelfde.” Dat gaat in grote reactorvaten met cellen waarin het verkoudheidsvirus-met-coronavestje vermeerderd wordt.

En de medicijnenautoriteiten: die hebben toch ook tijd nodig om alles te controleren? “Jazeker”, legt De Visser uit, “Maar ook daar is veel tijdwinst geboekt. Normaal wacht de Europese Medicijnen Autoriteit tot een fabrikant met een compleet dossier komt over alle fasen van het onderzoek. Nu zeggen ze: geef maar vast wat je hebt. Dat noemen we de rolling submission. Ze kunnen dus vanaf het begin meekijken, van laboratoriumonderzoek tot de studies met proefpersonen en de manier waarop het vaccin gemaakt wordt.”

Wantrouwig
“De hele wereld staat klaar om te zorgen voor een effectief en veilig vaccin. Daarom kan het nu zo snel. Het is logisch dat mensen wat wantrouwig zijn. Dus wil ik dit verhaal vertellen, zodat mensen weten hoe het zit. Je wilt dat iedereen een weloverwogen keuze kan maken.”

Dit artikel past binnen het project “De coronamarathon”. Het is mede mogelijk gemaakt door het Leidse Mediafonds.

Leiden Maatschappij Wetenschap Coronacrisis De virus-estafette